259

Zmienna równowaga sił. Wiek XVIII 259

ście w miesiącu ramadan, zachowywanym przez muzułmanów wszędzie w tym samym czasie i w tej samej formie, pielgrzymce sprowadzającej tysiące ludzi z całego świata muzułmańskiego do Mekki o jednym czasie. Wszystkie te działania utrwalały poczucie przynależności do świata obejmującego wszystko, co jest konieczne dla dobrobytu na tym świecie i dla zbawienia na tamtym.

I znowu istniejąca przez wieki struktura musiała ulec zmianie, a osiemnastowieczny islam różnił się pod wieloma względami od wcześniejszego. Jedna fala zmian nadeszła z dalekiego wschodu świata muzułmańskiego, z północnych Indii, gdzie potężna sunnicka dynastia Wielkich Mogołów panowała nad muzułmanami i hinduistami. Tutaj wielu myślicieli - wśród nich najsłynniejszy był Szah Waliullah z Delhi (1703-1762) - nauczało, że władcy muszą sprawować rządy zgodnie z założeniami islamu, który powinien być oczyszczony przez nauczycieli posługujących się idżtihadem wspartym na Koranie i ha disach; poszczególne mazhaby zaś należy połączyć w jeden system moralności i prawa, a sufickie praktyki ograniczyć. Uczeni i idee, przemieszczając się z Indii na zachód, spotykali się z podobnymi sobie w wielkich szkołach i w świętych miastach podczas pielgrzymki. Z tych spotkań wyłoniła się odmiana sufizmu, który kładł nacisk na ścisłe trzymanie się szari’atu, niezależnie od tego, jak wielkiego postępu dokonał muzułmanin na drodze prowadzącej ku poznaniu Boga. Rosły wpływy nakszbandijji, która rozprzestrzeniła się z Azji Środkowej i Indii na tereny państw osmańskich. Inne bractwo, tidżanijja, które zostało założone w Algierii i Maroku przez pewnego nauczyciela powracającego z Mekki i Kairu, upowszechniło się w Afryce Zachodniej.

Istniał jeszcze jeden ruch, którego znaczenie w tamtym okresie wydawało się mniejsze, ale który później odegrał ważną rolę. Powstał on w centralnej Arabii w początkach XVIII wieku, kiedy religijny reformator Muhammad Ibn Abd al-Wahhab (1703-1792) zaczął nauczać o potrzebie powrotu muzułmanów do nauk islamu w ujęciu zwolenników Ibn Hanbala - do ścisłego posłuszeństwa Koranowi i sunnie Proroka interpretowanym przez odpowiedzialnych uczonych w każdym pokoleniu, a także odrzucania wszystkiego, co można by uznać za bezprawne innowacje. Szczególnie potępiał takie innowacje jak oddawanie czci zmarłym świętym, o których sądzono, że wstawiają się u Boga, oraz specjalne praktyki dewocyjne bractw sufickich. Reformator ów zawarł przymierze z Muhammadem Ibn Su’udem, władcą niewielkiego miasteczka targowego Dirijji. Doprowadziło to do powstania państwa, które funkcjonowało pod panowaniem szarfatu, i które dążyło do podporządkowania tym zasadom również okolicznych plemion, W ten sposób potwierdzano wyższość interesów słabej społeczności miejskiej oaz nad otoczeniem pasterskim. Zarazem jednak odrzucano twierdzenie Osmanów, że są obrońcami prawdziwego islamu. W pierwszych latach XIX wieku armie nowego państwa powiększyły