267

268 Wiek europejskich imperiów

Zwrócił też uwagę na brak równowagi sił między obydwiema stronami, a także na niezdolność władców egipskich do stawienia czoła wyzwaniu. Kiedy wieść o lądowaniu Francuzów w Aleksandrii dotarła do mameluckich przywódców w Kairze, ci nie przejęli się tym - pisze Al-Dżabarti. „Polegali na własnej potędze i przekonaniu, że jeśli Frankowie przyjdą, to i tak nie zdołają stawić im czoła i zostaną rozdeptani pod kopytami wierzchowców”¹. Potem doszło do klęski, wybuchła panika, miała miejsce próba buntu. Niechęć Al-Dżabartiego do nowych władców miesza się jednak z pewnym podziwem dla uczonych i badaczy, którzy przybyli wraz z nimi:

Kiedy jakiś muzułmanin przyszedł do nich, żeby się rozejrzeć, nie zakazywali mu wstępu nawet do najbardziej prywatnych miejsc [...], jeśli zaś zauważali, że wykazuje jakiekolwiek zainteresowanie wiedzą, okazywali mu swoją przyjaźń i miłość; przynosili najróżniejsze obrazy i mapy, zwierzęta, ptaki i rośliny, cytowali opowieści o dawnych ludach i narodach, a także przypowieści o prorokach. Często do nich chodziłem, a oni mi to wszystko pokazywali².

Takie wydarzenia wnosiły niepokój w życie krajów osmańskich i arabskich. Śródziemnomorska armia francuska kupowała zboże w Algierii, a armia biy-tyjska stacjonująca w Hiszpanii nabywała je w Egipcie. Brytyjskie i francuskie statki handlowe nie mogły się swobodnie poruszać we wschodnich rejonach Morza Śródziemnego, co dawało szanse greckim kupcom i właścicielom statków. Stworzenie przez Francuzów republik w części Bałkanów nie pozostało niezauważone przez Greków i Serbów; echa retoryki Rewolucji pojawiają się wśród chrześcijańskich poddanych sułtana, a także wśród tureckich i arabskich muzułmanów, choć w niewielkim tylko zakresie.

Po zakończeniu wojen napoleońskich panowanie europejskie i wpływy Europy nadal rosły. Nowe techniki produkcji i nowe metody organizowania przemysłu rozwijały się w związku z potrzebami wojennymi. Teraz, po zakończeniu wojen, gdy kupcy i towary mogli się przemieszczać swobodnie, świat stał otworem dla tanich tkanin bawełnianych i wełnianych, produkowanych początkowo przede wszystkim w Anglii, ale potem także we Francji, Belgii, Szwajcarii i zachodnich Niemczech. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku wraz z pojawieniem się parowców i kolei rozpoczęła się rewolucja w środkach transportu. Wcześniej transport, zwłaszcza lądowy, był kosztowny, powolny i ryzykowny. Teraz stał się szybki i bezpieczny, mniejszy też był jego udział w ogólnej cenie towarów. Można już było transportować nie tylko towary luksusowe, ale również wielkie ładunki przeznaczone dla dużych rynków i to na znaczne odległości. Równie szybko przenosili się ludzie i rozchodziły się informacje, to zaś

1

   Al-Gabartl, t. IV, s. 285.

2

   Tamże, s. 348.