285

286 Wiek europejskich imperiów

i finansami Maroka. Oba mocarstwa zajęły część kraju: Hiszpania na północy, Francja wzdłuż wybrzeża atlantyckiego i granicy algierskiej. Wybuchła rebelia przeciwko sułtanowi, który szukał ochrony u Francuzów; ekspansja francuska trwała aż do 1912 roku, kiedy nowy sułtan podpisał układ, w którym przyjmował protektorat Francji, zaakceptowany również przez najważniejszych przywódców z południa. Na podstawie umowy francusko-hiszpańskiej część północna znalazła się pod administracją hiszpańską, natomiast Tanger, centrum obcych interesów, miało się znaleźć pod specjalną kontrolą międzynarodową.

Mniej więcej w tym samym czasie skończył się podział Maghrebu. W 1911 roku Włochy, spóźnione w „rozdrapywaniu Afryki”, wypowiedziały wojnę imperium osmańskiemu, wysadziły swoje wojska na wybrzeżu trypolitańskim i mimo osmańskiego oporu zdołały zająć porty i wymusić uznanie swoich zdobyczy przez rząd imperium.

Alians dominujących interesów

Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej skutki włoskiego panowania w Libii oraz francuskiego i hiszpańskiego w Maroku jeszcze się nie ujawniły, ale panowanie francuskie w Algierii i Thnezji oraz brytyjskie w Egipcie i Sudanie pozostawiło swój ślad. W pewnym sensie oznaczało ono zerwanie z przeszłością i z tym, co się działo w imperium osmańskim: zasadnicze interesy strategiczne i ekonomiczne krajów europejskich stały się najważniejsze. Chociaż w Egipcie, Tunezji czy Maroku miejscowe rządy istniały nominalnie, to jednak wraz z umacnianiem się pozycji europejskich urzędników z wolna traciły swoje wpływy, skutkiem czego nie miały nawet ograniczonych możliwości niezależnego działania. Tb zaś pozwalało rządowi w Stambule wygrywać jedną władzę przeciwko drugiej i działać, jak mniemano, w interesie narodowym.

Z innego punktu widzenia politykę uprawianą przez Anglię i Francję można by w pewnym sensie uważać za efektywniejszą kontynuację zmian wprowadzanych przez miejscowych reformatorów. Pod pretekstem ochrony miejscowych rządów sprowadzano coraz więcej obcych urzędników, którzy stopniowo zyskiwali coraz większe wpływy; równowaga między nimi a urzędnikami miejscowymi została zachwiana. (W Sudanie nie było takiego kamuflażu, istniała natomiast bezpośrednia administracja typu kolonialnego, a więc wszystkie wyższe stanowiska zajmowali Brytyjczycy, drugorzędne zaś Egipcjanie i przedstawiciele innych narodowości.) Rządy działały teraz efektywniej, ale zarazem z większego dystansu. Cudzoziemcy albo miejscowi żołnierze pod obcym dowództwem oraz zdyscyplinowana policja umożliwiali przesuwanie nadzoru dalej na prowincję. Lepsza łączność przybliżała prowincje do stolicy: w TUnezji i Egipcie wybudowano linie kolejowe, w Tunezji powstały również drogi. TWorzono lub rozwijano