293

294 Wiek europejskich imperiów

przemiana, którą było pojawienie się samochodu, jeszcze się nie nastąpiła). Zapotrzebowanie na owce utrzymywało się, a nawet rosło wraz z powiększaniem się liczby ludności, ale kapitał można było z większym zyskiem zainwestować w uprawy; istniejące informacje wskazują, że pogłowie zwierząt zmalało w stosunku do liczby ludności: w Algierii przypadało 2,85 owcy na osobę w 1885 roku, a w trzydzieści lat później liczba ta zmniejszyła się do 1,65.

Ogólnie rzecz biorąc był to okres wzrostu zaludnienia, przy czym jego tempo różniło się w zależności od kraju. Do krajów, w odniesieniu do których istnieją najbardziej wiarygodne dane statystyczne, i w których przyrost jest wyraźny, należą Algieria i Egipt. W Algierii ludność muzułmańska podwoiła się w ciągu pięćdziesięciu lat - z 2 milionów w 1861 roku do 4,5 miliona w 1914. W Tunezji wzrost był podobny: z 1 do 2 milionów. W Egipcie proces ten trwał przez cały XIX wiek: z 4 milionów w 1800 do 5,5 miliona w 1860 i 12 milionów w 1914. W Sudanie ilość mieszkańców zwiększała się powoli od początku okupacji brytyjskiej. Jeśli chodzi o rejon Żyznego Półksiężyca, ciągle jesteśmy zdani na domysły. Liczba mieszkańców Syrii mogła wzrosnąć o jakieś 40 procent między 1860 a 1914 rokiem, to znaczy z 2,5 do 3,5 miliona; z drugiej strony nastąpił znaczny odpływ populacji z Libanu do Ameryki Północnej i Południowej oraz do innych państw; do 1914 roku około 300 tysięcy Libańczyków opuściło kraj. Wzrost zaludnienia Iraku był tego samego rzędu. W przybliżeniu można uznać, że liczba mieszkańców krajów arabskich powiększyła się w całości od około 18-20 milionów w 1800 roku do 35-40 milionów w 1914 roku.

Ludność mieszkała głównie na wsi. Niektóre miasta gwałtownie się rozwijały, szczególnie porty specjalizujące się w handlu z Europą. Należały do nich algierskie miasta przybrzeżne, a także Bejrut i Aleksandria (która w 1914 roku była drugim co do wielkości miastem arabskim). Inne, zwłaszcza zaś stolice narodowe i prowincjonalne, rozbudowywały się proporcjonalnie do ogólnego wzrostu liczby mieszkańców. Na przykład Kair powiększył się mniej więcej dwukrotnie, pozostając największym miastem arabskim, ale zaludnienie całego Egiptu również wzrosło; stopień urbanizacji pozostał więc bez zmian, a napływ ludności wiejskiej do miast jeszcze się nie zaczął.

Przyrost populacji był skutkiem wielu czynników. W Egipcie mógł się wiązać z powiększaniem areału uprawy bawełny: małe dzieci pomagały w polu od najmłodszych lat, a więc istniała zachęta do zawierania wczesnych małżeństw i zakładania wielkich rodzin. W większości krajów wzrost był skutkiem zanikania dwóch czynników, które wcześniej ograniczały liczbę ludności: epidemii i głodu. Poprawa warunków kwarantanny pod nadzorem europejskich lekarzy i przy wsparciu obcych rządów przyczyniła się do zlikwidowania w krajach śródziemnomorskich dżumy do 1914 roku i do ograniczenia wypadków cholery. Zwiększenie produkcji żywności w połączeniu z lepszą komunikacją umożliwiło niwelowanie skutków lokalnych nieurodzajów, które w poprzednim okresie były