307

308 Wiek europejskich imperiów

przeobrażających się praw i obyczajów do stałych zasad; czyniąc to określają oni ich kierunki i granice.

Takie spojrzenie na islamu -stało się częścią świata umysłowego wielu wykształconych arabskich muzułmanów, a także muzułmanów żyjących daleko poza światem arabskim, jednakże można je było rozwijać w kilku różnych kierunkach. Najwybitniejszy kontynuator Abduha, Syryjczyk Raszid Rida (1865-1935) w swoim periodyku „Al-Manar” próbował dochować wierności obydwu stronom nauki swojego mistrza. Broniąc niezmiennych doktryn islamu przeciwko wszelkim atakom, zbliżył się do ich hanbalickiej interpretacji, a później do wahhabizmu; w kilku fatwach próbował dostosować prawa do współczesności pozostając jednak w ramach zrewidowanego szarłatu.

Narodziny nacjonalizmu

Zarówno Abduh, jak i Rida byli alimami tradycyjnie wykształconymi. Interesowało ich nie usprawiedliwianie zmian, lecz określanie ich granic. Tych jednak, którzy pobierali nauki w nowoczesnych szkołach, w poglądach Abduha na islam pociągało to, że pozwalały im przyjmować idee współczesnego Zachodu, nie wywołując przy tym poczucia, że zdradzają własną przeszłość. Wielu pisarzy, z których kilku uważało się za jego zwolenników, formułowało nowe idee na temat sposobu organizowania społeczeństwa i państwa. To właśnie w tym pokoleniu - wśród TUrków, Arabów, Egipcjan i Tunezyjczyków - ukształtowała się idea nacjonalizmu. Już wcześniej budziła się świadomość narodowa, za czym stało starsze silniejsze pragnienie ukształtowanych społeczeństw, by nieprzerwanie kontytuować swój rozwój. Jednakże jako wyrażona idea organizująca ruchy polityczne, nacjonalizm nabrał znaczenia dopiero na dwa dziesięciolecia przed pierwszą wojną światową.

Poszczególne ruchy narodowe pojawiały się jako odpowiedź na różne wyzwania. Turecki nacjonalizm był reakcją na stały i rosnący nacisk Europy oraz na rozpad idei nacjonalizmu osmańskiego. Kiedy chrześcijańskie ludy odrywały się jeden po drugim od imperium, nacjonalizm osmański stał się jeszcze wyraźniej muzułmański, ale kiedy za Abdulhamida przymierze między tronem a rządzącą elitą turecką rozpadło się, pojawiła się idea narodu tureckiego. Wyrażała przekonanie, że imperium zdoła przetrwać jedynie dzięki solidarności narodu posługującego się wspólnym językiem.

Ponieważ już wówczas imperium stało się w znacznym stopniu państwem turecko-arabskim, wszelkie próby podkreślania wyższości elementu tureckiego musiały prowadzić do zachwiania równowagi między TUrkami i Arabami. W rezultacie zaczął się ujawniać arabski nacjonalizm. W pierwszym okresie był to sentymentalny odruch wśród wykształconych muzułmanów Syrii, głównie