309

310 Wiek europejskich imperiów

francuskiej w 1881 roku przeważały uczucia narodowe. Jednakże pierwsza wyraźnie nacjonalistyczna grupa - „Młodzi Tunezyjczycy” - składająca się z osób mających francuskie wykształcenie, pojawiła się około roku 1907. Tutaj również nie przeważało dążenie, by doprowadzić do natychmiastowego wycofania się Francuzów, lecz chodziło o taką zmianę polityki Francji, która w większym stopniu udostępniłaby Timezyjczykom francuski system kształcenia i dała większe możliwości w służbie w administracji państwowej i w rolnictwie. Była to więc polityka skierowana przeciwko kolonistom. Również w Algierii obok zdecydowanego i nie słabnącego oporu wobec kolonializacji francuskiej, wyrażonego w tradycyjny sposób, pojawił się niewielki ruch „młodoalgierski” oparty na identycznych ideach modernistycznych i podobnych żądaniach dostępu do francuskiej oświaty, reform finansowych i sądowych, oraz szerszych praw politycznych w ramach istniejącego stanu rzeczy. Natomiast w Maroku opozycja wobec protektoratu francuskiego, powszechna zarówno w mieście, jak i na wsi, rekrutowała swoich przywódców spośród miejskich alimów, a swoje symbole czerpała z tradycyjnej myśli islamu.

Trwałość tradycji muzułmańskich

Osmanizm, reformizm muzułmański oraz nacjonalizm były ideami wykształconej mniejszości miejskiej, służyły wyrażeniu nowych stosunków z państwem i ze światem zewnętrznym za pomocą nowych koncepcji. Poza tą mniejszością z pewnością rodziły się myśli i uczucia, które w późniejszych pokoleniach znalazły wyraz w nacjonalizmie, przydając ruchom nacjonalistycznym nowej siły. W większości jednak wypadków tradycyjnie pojmowany islam nadal stwarzał motywy nakłaniające ludzi do działania, a także symbole nadające znaczenie ich aktywności. To jednak, co zwano tradycją, nie było niezmienne, rozwijało się na swój sposób i w swoim tempie.

Dawny system szkolnictwa stracił na znaczeniu w społeczeństwie. Studiowanie w szkołach starego typu nie prowadziło już do wysokich urzędów w służbie państwowej. Gdy wprowadzono nowe metody administracji, potrzebna była nowa wiedza, a znajomość jakiegoś języka europejskiego stała się niemal nieunikniona. Absolwenci tych szkół nie nadzorowali już systemu prawnego. Nowy kodeks kamy i handlowy oparty na zachodnioeuropejskich wzorach ograniczał oddziaływanie szarfatu; kodeks cywilny imperium osmańskiego wprawdzie nadal się na nim opierał, został jednak zreformowany. Wraz z nowymi prawami pojawiły się nowe sądy: sądy mieszane lub złożone wyłącznie z obcokrajowców i powołane do rozpatrywania spraw, w które zamieszani byli obcokrajowcy, oraz nowego typu instancje - w Algierii były to sądy francuskie - do spraw dotyczących ludności miejscowej. Sąd kadiego ograniczał swoją działalność do spraw