275

276 Wiek europejskich imperiów

a władca starał się stworzyć monopol na pewne towary. Za jego następcy w 1857 roku proklamowano reformy dotyczące bezpieczeństwa, swobód obywatelskich, regularnych podatków i poboru do wojska. Żydom i obcokrajowcom dano prawo do posiadania ziemi i zajmowania się różnymi rodzajami działalności gospodarczej. W 1861 roku wprowadzono swoistą konstytucję, pierwszą w świecie muzułmańskim. Zgodnie z nią miała funkcjonować rada składająca się z sześćdziesięciu członków, która akceptowałaby wszystkie prawa, a bej zobowiązywał się temu podporządkować.

Poza granicami imperium, na Półwyspie Arabskim, wpływy europejskie były ledwie odczuwalne. W centralnej Arabii państwo wahhabickie zostało na jakiś czas zniszczone w wyniku ekspansji egipskiej, wkrótce jednak odżyło, choć znacznie słabsze. W Omanie rządząca rodzina, która usadowiła się w Maskacie, zdołała rozciągnąć swoje panowanie na Zanzibar i wybrzeża Afryki Wschodniej. W Maroku doszło do ekspansji handlu europejskiego, otwarto konsulaty i rozpoczęły działalność regularne linie parowcowe. Władze lokalne były zbyt ograniczone w swoich wpływach, by się przeciwstawić tym zmianom. Sułtan Abd ar-Rahman (1822-1859) próbował stworzyć monopol na import i eksport, ale pod naciskiem obcych mocarstw kraj otwarł się na wolny handel.

Lokalne rządy, próbujące przyjąć nowe zasady sprawowania władzy i chcące zachować niepodległość, w najlepszym razie mogły działać w bardzo ograniczonym zakresie. Ograniczenia początkowo narzucały państwa europejskie. Mimo że iywaiizowały one ze sobą, to jednak miały pewne wspólne interesy i potrafiły się pogodzić, by się wspierać. Przede wszystkim interesowały się rozszerzeniem sfery działalności swoich kupców. Sprzeciwiały się wszelkim próbom władców, by utrzymać monopol w handlu. Dzięki wielu umowom handlowym doprowadzili do zmiany przepisów celnych. W imperium osmańskim jako pierwszą zawarto angielsko-osmańską umowę z 1838 roku; w Maroku podobną podpisano w 1856 roku. Umowy te gwarantowały kupcom swobodę podróżowania i handlowania, utrzymywania bezpośrednich kontaktów z producentami i rozstrzygania handlowych sporów przez specjalne trybunały, a nie przez sądy muzułmańskie działające w ramach szarp atu. W wyniku działań ambasadorów i konsulów kapitulacje przekształciły się w system praktycznie wyłączający obcokrajowców spod prawa.

Ponadto mocarstwa niepokoiły się sytuacją chrześcijańskich poddanych sułtana. Po ogłoszeniu dekretu Gulhane kilka razy wspólnie interweniowały, by zapewnić realizację zapowiedzianych przedsięwzięć wobec niemuzułmanów. Z duchem „zgody Europy” sprzeczne były dążenia poszczególnych mocarstw do uzyskania najsilniejszej pozycji. W 1853 roku doprowadziło to do wojny krymskiej, w której Osmanowie uzyskali pomoc brytyjską i francuską przeciwko Rosji. Jednakże wojna zakończyła się potwierdzeniem „zgody Europy”.