273

274 Wiek europejskich imperiów

przez europejskich instruktorów. Dzięki tej armii można było stopniowo ustanowić bezpośredni nadzór nad niektórymi prowincjami w Europie i w Anatolii, w Iraku i Syrii oraz w afrykańskiej Tiypolitanii. Plan reform szedł jednak jeszcze dalej. Chodziło nie tylko o przywrócenie potęgi rządu, ale również o jego zreorganizowanie. Tę intencję ogłoszono w królewskim dekrecie (hatt-i szerif z Gulhane), wydanym w 1839 roku, tuż po śmierci Mahmuda:

Cały świat wie, że od pierwszych dni państwa osmańskiego wzniosłe zasady Koranu i przepisy szarłatu zawsze były doskonale zachowywane. Nasz potężny sułtanat osiągnął największą potęgę i władzę, a wszyscy poddani swobodę i zamożność. Jednakże w ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat z powodu wielu kolejnych trudności święty szari’at nie był szanowany ani nie trzymano się jego dobroczynnych przepisów. W rezultacie niegdysiejsza potęga i dobrobyt przekształciły się w słabość i nędzę. Jest rzeczą oczywistą, że kraje nie rządzone szarłatem nie mogą przetrwać. [...] Pełni ufności w pomoc Najwyższego i pewni wsparcia naszego Proroka, uważamy za konieczne i istotne wprowadzić od teraz nowe prawo, aby osiągnąć efektywne zarządzenie państwem osmańskim i jego prowincjami¹.

Urzędnicy nie muszą się już obawiać arbitralnych egzekucji i konfiskaty majątku; powinni oni administrować zgodnie z zasadami określonymi przez wyższych urzędników i opracowanymi podczas wspólnych narad. Poddani muszą podporządkować się prawom opartym na zasadach sprawiedliwości, pozwalającym im na swobodne realizowanie swoich interesów ekonomicznych; prawa nie mogą inaczej traktować osmańskich muzułmanów niż chrześcijan i żydów. Nowe przepisy handlowe powinny umożliwić zagranicznym kupcom swobodę podróżowania i handlu. (Reorganizacja, która nastąpiła po wydaniu tego dekretu znana była jako tanzimat; to słowo pochodzi od arabskiego, a zarazem tureckiego terminu oznaczającego porządek.)

Za ideami centralnego nadzoru, biurokracji opartej na radach, panowaniu prawa i równości kryła się jeszcze jedna: Europa miała stać się wzorcem współczesnej cywilizacji oraz imperium osmańskiego jako jej partnera. Kiedy reformatorzy ogłosili dekret z Gulhane, poinformowano o tym ambasadorów zaprzyjaźnionych mocarstw.

W dwóch arabskich prowincjach miejscowi władcy osmańscy podjęli podobną politykę. W Kairze, wywołane francuską inwazją, zamieszanie w lokalnej równowadze sił doprowadziło do przejęcia władzy przez Muhammada Alego (1805-1848), lUrka z Macedonii, który przybył do Egiptu z wojskiem osmańskim przysłanym po to, by stawić czoło Francuzom. Zyskał on poparcie wśród

1

Przekład angielski: H. Inalcik, w: C. Hurewitz (oprać.), The Middle Ea$t and North Africa in World Politics, New Haven 1975, t. I, s. 269-271.