269

270 Wiek europejskich imperiów

Kraje arabskie, podobnie jak cała niemal Azja i Afryka, nie zdołały się przeciwstawić gwałtownemu wzrostowi aktywności europejskiej. W pierwszej połowie XIX wieku liczba ludności nie uległa większym zmianom. Stopniowo zdołano zahamować dżumę, w każdym razie w miastach przybrzeżnych, dzięki wprowadzeniu systemu kwarantanny pod nadzorem europejskim. Pojawiła się natomiast przyniesiona z Indii cholera. Kraje arabskie nie wkroczyły jeszcze w epokę kolei, jedynie w Egipcie i Algierii rozwijała się na niewielką skalę. Komunikacja wewnętrzna była zła, wciąż dochodziło do epidemii głodu. Liczba ludności w Egipcie wzrosła z 4 milionów w roku 1800 do 5,5 miliona w 1860, jednak w innych krajach utrzymywała się na stałym poziomie. Natomiast w Algierii z dobrze znanych powodów gwałtownie spadła z 3 milionów w 1830 do 2,5 miliona w 1860. Niektóre z portów przybrzeżnych rozwijały się, szczególnie Aleksandria, główny port eksportowy egipskiej bawełny, gdzie liczba ludności zwiększyła się z 10 tysięcy w 1800 do 100 tysięcy w 1850 roku. Jednak liczba mieszkańców większości miast pozostała na stałym poziomie; nie powstawały jeszcze owe nowoczesne miasta, z których wyrastała potęga współczesnych państw. Z wyjątkiem rejonów produkujących na eksport, produkcja rolna pozostawała na poziomie zapewniającym podstawowe warunki życiowe, nie mogła więc prowadzić do akumulacji kapitału na inwestycje produkcyjne.

Początki imperializmu europejskiego

Za plecami europejskich kupców i właścicieli statków stali ambasadorowie i konsulowie wielkich mocarstw, wspierani w ostateczności przez zbrojną siłę swoich rządów. W pierwszej połowie wieku XIX udało im się działać w sposób dotychczas niemożliwy: zyskiwali sobie wpływy na rządy i na urzędników, wykorzystując je dla wspierania interesów handlowych swoich obywateli i zasadniczych interesów politycznych swoich rządów, rozciągając przy tym pomoc i ochronę na społeczności, z którymi ich rządy były w szczególny sposób powiązane. Francja utrzymywała specyficzne stosunki, trwające od XVII wieku, z chrześcijanami unickimi, a więc z tymi odłamami Kościołów wschodnich, które akceptowały zwierzchność papieża, szczególnie zaś z maronitami w Libanie. Pod koniec wieku XVIII Rosja również zgłaszała podobne pretensje do ochrony wschodnich Kościołów ortodoksyjnych.

Dzięki uzyskanej przewadze już nie tylko Francja i Rosja, ale wszystkie państwa europejskie zaczęły teraz wspólnie ingerować w stosunki między sułtanem a jego chrześcijańskimi poddanymi. W 1808 roku Serbowie z dzisiejszej Jugosławii zbuntowali się przeciwko lokalnym władzom osmańskim. Na skutek tego, po wielu trudnościach i dzięki europejskiej pomocy w 1830 roku powstało autonomiczne państwo serbskie. W 1821 roku stało się coś, co miało