100 87

36 K. Lastawski * 0(1 idei do integracji europejskiej

Wolter (1694-1778), podobnie jak Rousseau, wyrażał przekonanie, że „Europa" I zastąpi państwa narodowe. Przewidywał tworzenie się na miejscu głównych naro- I dów kontynentu „republiki europejskiej", łączącej ludzi o podobnych upodobaniach. I Uważał, że w miejsce wspólnoty europejskiej, jaką przez wiele wieków była „Re- I publica Christiana", powstanie „Wielka Republika” zorganizowana na bazie równo- I wagi sił narodów europejskich”. Jego poglądy lekceważyły dorobek europejskich I państw narodowych oraz narastających w Europie nacjonalizmów. Dokonania filo- I zoficzne Woltera zyskały mu szczególne miejsce wśród myślicieli europejskich, I a nawet miano „ojca racjonalizmu”. Natomiast jego poglądy o zastąpieniu euro- I pejskich państw narodowych przez wspólnotę europejską miały utopijny charakter.

Nie doceniały odrębności struktur narodowych i ambicji poszczególnych władców.

Oryginalne idee federacyjne formułował wybitny filozof niemiecki Immanuel Kant (1724-1804). Wyrażał przekonanie, że ludzkość posługując się rozumem ma zdolność samodoskonalenia się. W Projekcie wiecznego pokoju (.Zum Ewigen Friedeń) zaproponował tworzenie federacji republikańskiej wolnych państw europejskich w oparciu o przymierze ludów. W przyszłej „rodzinie narodów” europejskich postulował zachowanie równości i godności członków. Karnowski „Związek Pokoju” miał być dobrowolnym stowarzyszeniem państw, zachowującym prawa członków do pokojowego rozwoju. Przeciwstawiał się naruszaniu praw wolnych państw poprzez nabywanie ich „drogą dziedziczenia, zamiany, kupna lub darowania”. Kant zalecał państwom sprzymierzanie się z innymi, dla zabezpieczenia I się przed nieuzasadnionymi roszczeniami ze strony państw dążących do powiększania swego terytorium. Uzasadniał konieczność wprowadzenia prawnego zakazu wojny i środków do niej prowadzących oraz stopniowej likwidacji stałych armii. Wypowiadał się przeciwko mieszaniu się jednych państw w sprawy innych”.

„Związek Pokoju" miał regulować współżycie wewnętrzne i zapewnić państwom członkowskim warunki współdziałania zewnętrznego. Stwarzał możliwość rozwoju federacji poprzez przyłączanie kolejnych krajów. Kant prezentował pogląd, że pojedyncze państwo samo nie zagwarantuje pokoju. Powinno łączyć się w związek wolnych państw, regulowany przez wspólne normy międzynarodowe, który umożliwiałby harmonizowanie interesów wewnątrz związku. Uregulowania prawne miałyby zabezpieczać prawa członków federacji (państw, społeczeństw, jednostek) oraz ułatwiać dążenie do pełnej realizacji związku państw.

Pacyfistyczny projekt „generalnej konfederacji” państw europejskich przygotował pijar i myśliciel okresu Oświecenia w Polsce Kajetan Józef Skrzetuski (1743-1806). W pracy zatytułowanej: Projekt, czyli ułożenie nieprzerwanego pokoju >v Europie zaproponował tworzenie Rzeczypospolitej Europejskiej, czyli ligi państw europejskich, reprezentowanej przez przedstawicieli wszystkich krajów kontynentu (poza Rosją). Na czele Ligi miał stać Sejm Generalny, spełniający łącznie rolę władczą i arbitrażową wobec

¹⁵ R.J.S. Hoffman, The Great Republic. New York 1942, s. 7. 11. Kant, Wieczny pokój. Toruń 1992, s, 21.

państw członkowskich. W zakresie „dobra wspólnego” Rzeczypospolitej Europejskiej Sejm ten miał pełnić władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą oraz zarządzać wspólnym skarbem. Każdy członek konfederacji byłby reprezentowany w Sejmie przez dwóch posłów pełnomocnych. Członkowie konfederacji mieli wyrzec się wzajemnych pretensji i dążyć do rozwoju dobrej współpracy, zgodnie z decyzjami Sejmu. Gdyby któryś z nich zerwał zawarte układy europejskie, byłby narażony na sankcje zbrojne wszystkich pozostałych. Skrzetuski pisał wówczas, że odstępca od wspólnych działań: „będzie prześladowany dopóki nie złoży broni, nie wykona sejmowych uchwał, nie nagrodzi krzywd i nie dokona zadośćuczynienia”.

W końcu XVIII wieku angielski prawnik i filozof Jeremy Bentham (1748-1832) przygotował Plan wiecznego i powszechnego po ko j w³⁵. Kierował go do wszystkich „narodów cywilizowanych”, zwłaszcza do Anglii i Francji, zajmujących główną pozycję na kontynencie. Oceniał, iż Europie potrzeba ulepszenia prawa międzynarodowego, likwidacji polityki kolonialnej oraz redukcji sił zbrojnych. W celu rozwiązywania spraw spornych na kontynencie chciał utworzyć Wspólny Trybunał, złożony z delegatów wszystkich państw cywilizowanych. Projektowana przez niego wspólna armia miałaby służyć zarówno obronie Europy, jak i egzekwowaniu wyroków Wspólnego Trybunału. Jako utylitarysta Bentham uważał, że rozumne dążenie do szczęścia osobistego może też zwiększać pomyślność ogółu ludności kontynentu.

Idee integracyjne występowały równocześnie z różnicującymi się interesami umacniających się w Europie państw narodowych, eksponujących zasady suwerenności. Równocześnie występowały koncepcje prawa natury Jean-Jacquesa Rousseau, Thomasa Hobbesa czy Johna Locke’a z koncepcjami idei wiecznego pokoju Erazma z Rotterdamu, Wiliama Penna, Immanuela Kanta czy Adama Czartoryskiego. Ego-izmy narodowe zdominowały dążenia do tworzenia wspólnych związków i instytucji, uzgadniania wspólnych celów i reguł postępowania oraz harmonizowania interesów państw i narodów³⁶.

4. IDEE INTEGRACYJNE OD REWOLUCJI FRANCUSKIEJ DO 1 WOJNY ŚWIATOWEJ

W XVIII w. zwiększyła się w Europie rola państw narodowych, a zarazem umacniało się nowoczesne rozumienie tożsamości europejskiej. Rewolucja francuska w latach 1789-1793 oraz późniejsze kampanie napoleońskie upowszechniły hasła wolności i braterstwa narodów europejskich, zawarte we francuskiej Deklaracji Praw Człowieka. Myśliciele epoki oświecenia eksponowali świecki [ charakter państwa i odrębną sferę działalności kościelnej. Rozwój nauki otworzył

⁵⁵ D. de Rougemont, The Idea of Europo.. , op. cii., s. 184-187.

¹⁴ J. Kukułka, Problemy kształtowania się wspólnot międzynarodowych. „Stosunki Międzynarodowe", t. 5. Warszawa 1986, s. 7-18.