100 83

28 K. Lnstawski * Od idei do integracji europejskiej

Karol Wielki organizował wyprawy przeciwko muzułmanom na terenie Hiszpanii, które uważano za „święte wojny” przeciwko „niewiernym”. Jego koronacja na cesarza w 800 roku utrwalała jedność chrześcijańskiego Zachodu. Imperium Karola Wielkiego uważano za pierwsze zjednoczenie Europy Zachodniej, a zarazem za „modelową” monarchię w ówczesnej Europie. Za czasów monarchii karolińskiej Europa stanowiła jedność chrześcijańską i cywilizacyjną, a Kościół utrwalił swą rolę instytucji „ponadnarodowej"¹ .

Po upadku imperium Karolinów od IX wieku wyrastały niezależne królestwa feudalne i tworzyły się podziały dzielnicowe. Idea chrześcijańska służyła dalej do scalania ludów i grup o odmiennych tradycjach etnicznych, zwłaszcza w walkach z muzułmańskim Orientem. Z inspiracji papieskiej doszło w XI i XII wieku do wypraw krzyżowych, jednoczących społeczność europejską ideami wspólnych zmagań z islamem. Symbolem krucjat stał się europejski znak krzyża, a sami krzyżowcy nazwali siebie „armią Boga”¹*. Jean-Marie Domenach dowodzi nawet, że wyprawy krzyżowe organizowane w celu zdobycia Ziemi Świętej tworzyły .jedyną prawdziwie europejską armię, jaka kiedykolwiek istniała"¹⁷.

Od IX do XIII wieku idea europejska ściśle połączyła kulturę rzymsko-nie-miccką, ze względu na rosnącą rolę Niemiec w średniowiecznej Europie. W półtora wieku po odrodzeniu karolińskim nastąpiło niemieckie odnowienie cesarstwa rzymskiego. Władcy niemieccy przejęli po władcach karolińskich tradycje cezarów rzymskich. Cesarz Otton I narzucił swe zwierzchnictwo Czechom, Danii i Polsce oraz przyłączył do Niemiec Słowian połabskich. Nawiązywał też do karolińskiej koncepcji cesarstwa, jako władzy zwierzchniej nad narodami europejskimi. Papież koronował go na cesarza rzymskiego w 962 roku, w późniejszych wiekach noszącego miano Cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

Działalność Ottona I kontynuował jego wnuk Otton 111 (980-1002), uznający siebie jako świeckiego namiestnika Boga na ziemi, na czele związku ludów chrześcijańskich. Otton Ul dążył do odbudowy cesarstwa rzymskiego („Rcnovatio Imperii Romani”). Stopniowo uzależnił kolejne państwa Europy, podporządkowując sobie Germanię, Galię, Italię i Sclavinię (kraje słowiańskie), eksponując przy tym nadrzędność cesarskich Niemiec nad innymi ludami europejskimi. Uznawał się za następcę cesarza rzymskiego Oktawiana oraz kontynuatora antycznego imperium rzymskiego i cesarstwa karolińskiego. Specjalni urzędnicy Ottona (II zwani jurystami w taki sposób interpretowali wówczas prawo rzymskie, aby uzasadniać przejęcie przez swego władcę prerogatyw antycznych cezarów.

Ideę tworzenia uniwersalnego państwa chrześcijańskiego w Europie na wzór monarchii karolińskiej próbował później realizować król Niemiec, a od 1152 roku cesarz Fryderyk I Barbarossa, zwany też Rudobrodym (1125-1190). Z dużą zręcz- ^{1 2}

nością polityczną kontynuował politykę podbojów i umocnienia cesarstwa, walcząc głównie z papiestwem i koalicją miast włoskich, skupionych w Lidze Lombardzkiej. Cesar/. Barbarossa rozszerzył wpływy niemieckie‘na terenie Włoch. Dla wielu autorów stanowił zarazem wzór średniowiecznego przywódcy całego świata chrześcijańskiego.

W wiekach średnich cesarze rywalizowali o wpływy ogólnoeuropejskie z kolejnymi papieżami. Szczyt potęgi papiestwa przypadł na okres od pontyfikatu Grzegorza VII (1073-1085) do Innocentego III (1198-1216)². W tym okresie papieże stali się najważniejszymi rozjemcami spraw kontynentu. Powstające wówczas nowe państwa europejskie traktowali jako część „bożego porządku” pod ich zwierzchnictwem. Hegemonistyczne dążenia papieży wywoływały opór ze strony cesarzy i prowadziły do wieloletniej rywalizacji papiestwa i cesarstwa, „tiary” i „korony”. Doszło nawet do głośnego upokorzenia cesarza Henryka IV przed papieżem Grzegorzem VII w Canossie (1077).

W XIII wieku zasady uniwersalizmu teokratycznego rozwinął filozof i teolog katolicki św. Tomasz z Akwinu (1225-1274). Zrewidował i uwspółcześnił augusty-nowską tradycję filozoficzną chrześcijaństwa okresu średniowiecza. Podstawą swego systemu teologiczno-filozoficznego, zwanego tomizmem, uczynił dogmaty wiary w połączeniu z treściami filozofii grecko-rzymskiej. W ten sposób dokonał swoistej „adaptacji” arystotelizmu oraz utworzył syntezę doktrynalną wiedzy teoretycznej i empirycznej z nauką Kościoła. Taką syntezę stanowiły zwłaszcza Summa Theologica oraz traktat O władzy monarchów. Tomasz z Akwinu najlepsze rozwiązanie ustrojowe upatrywał w podporządkowaniu władców świeckich zwierzchności papieskiej. Jego model „państwa doskonałego” wykorzystywał zdobycze wiedzy filozoficznej, ale władzę monarchów dalej podporządkowywał ideom uniwersalizmu katolickiego.

W okresie całego średniowiecza chrześcijaństwo było głównym czynnikiem integracji ludów europejskich. Wprowadzało jednoczące wartości i instytucje ogólnoeuropejskie: wspólne źródła wiary, uniwersytety o pokrewnych programach (teologia, prawo kanoniczne, medycyna) powstające z protekcji papieży, zakony o zasięgu ponadnarodowym oraz uniwersalną organizację kościelną. Papieże w tym czasie wyżej stawiali interesy wiary, aniżeli interesy poszczególnych ludów czy narodów, Wykształconych Europejczyków integrował język łaciński, a najsłynniejsze uniwersytety (Oxford, Bolonia, Paryż) kształciły studentów z całej Europy. Wraz z rozwojem państw narodowych następowało również „unarodowienie” uniwersytetów.

Rozwój państw feudalnych stopniowo osłabił europejską władzę papieży.

W najbardziej drastyczny sposób postąpił król francuski Filip IV Piękny (1268-1316). Ograniczył wpływy Rzymu na terenie swego państwa, a nawet doprowadził do uwięzienia papieża Bonifacego VIII. Wpłynął na czasowe przeniesienie siedziby papieży do Avinionu, nazywanego w literaturze „niewolą awiniońską”. Powstanie

" J.-B. Duroscllc, L 'idee <1 Europę dans 1 hisloirt , op, cit.. s, 64-65.

¹⁵ G liarraclough, Buropcan Unity in Thought and Aclion. Oxford 1963, s. 2.

R. Bartlolt, The Mahing oj Europo. Conąuest, Colonizalion and Culturai Change 950-1350. London 1993, s. 261.

ⁿ J.M Domenach, Europa. «yswanie dla kultury. Warszawa 1992, S. 50