100 97

54 K. ł.astawski • Od idei do integracji europejskiej

we wpływy gospodarki USA i Japonii, ale również osłabić ruch socjalistycznjH w Europie.

Działania wojenne dowiodły, że u większości socjalistów europejskich raęjfl narodowe zdominowały myśli integracyjne i intemacjonalistyczne. W ogromnej® większości opowiadali się za polityką swoich rządów, które znalazły się w różnych! ugrupowaniach wojennych.

x    x

x

Początkowe idee i koncepcje integracyjne Europy były bardzo ogólnikowej Najczęściej inspirowali je władcy, dążący do rozszerzenia wpływów swych państw! na kontynencie. Twórcy idei integracyjnych proponowali likwidację lub „przekra-fl czanie” granic państw, dla eliminowania konfliktów zbrojnych o rozszerzenie tery-l torium. Próbowali łączyć wysiłki sąsiednich państw, by skuteczniej przeciwdziałać I agresjom zewnętrznym. Już w starożytnej Grecji próby integracji podejmowano I w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwom-miastom. W ocenie Ortegi y Gasseta I greckie poczucie wspólnoty helleńskiej „umacniało się dzięki uroczystościom reli-1 gijnym, zawodom sportowym, a nade wszystko dzięki zderzeniu z wielkim „in-1 nym”, z Persją"¹².

Długofalowy wpływ na idee jednościowe Europy wywarł średniowieczny uni-wersal izm katolicki. W zasadzie od VIII do XV wieku ukształtowała się uniwer-. solistyczna struktura Europy chrześcijańskiej⁸³. W tym czasie Kościół katolicki spełniał rolę głównego ogniwa integracji państw europejskich. W imię uniwersa-listycznych zasad aspirował do podporządkowywania władz świeckich woli papiestwa. Wielu przedstawicieli Kościoła eksponowało zasady uniwersalizmu w wystąpieniach teologicznych, ale również w filozoficznych i politycznych.

Projekty integracyjne w ogromnej większości zmierzały' do zwiększenia poczucia bezpieczeństwa i dobrobytu narodów europejskich. O ile Święte Przymierze, dążyło do stabilizowania w Europie wpływów monarchicznych, to różnorodne ruchy w XIX wieku poszukiwały nowych rozwiązań spraw kontynentu, eksponując przy tym braterstwo ludów. Nowatorskie i szlachetne cele ruchów reformatorskich rozmijały się niestety z istniejącymi realiami kontynentu. Wraz z rozwojem światowego przemysłu i handlu coraz ważniejszą rolę w rozwijaniu idei integracyjnych ■ odgrywały problemy likwidacji barier celnych i tworzenia wspólnego rynku gospodarczego. Pod koniec XIX wieku pojawiły się również koncepcje integracji europejskiej o charakterze hegcmonistycznym, protekcjonistycznym i nacjonalistycznym. Ich inicjatorzy zmierzali do szczególnego eksponowania interesów własnych państw, a „pokojowego" uzależnienia sąsiadów. Dobitnym tego przykładem była utworzona w XIX, a rozwijana również w XX wieku, koncepcja Mitteleuropy. Zakładała ona tworzenie związku narodów środkowoeuropejskich, podporządko-

1 Ortcgs y Gassct, Rozmyślania o Europie. [w:] tenże. Bunt mas i inne pisma socjologiczne. Waryawi $ 643

wanego dominacji Niemiec. W podobny sposób rosyjskie idee panslawizmu' amjazały do zjednoczenia całej Słowiańszczyzny pod berłem carskim⁸⁴.

początku XIX wieku autorzy europejskich koncepcji integracyjnych wyko-mgywali doświadczenia Stanów Zjednoczonych Ameryki. Dostrzegali zarazem If^mónistyczne dążenia USA oraz narastającą rywalizację gospodarczą pomiędzy państwami europejskimi i Ameryką. Natomiast propozycje zjednoczeniowe autorów niemieckich w końcu XIX wieku wynikały głównie ze wzrastającej roli zjednoczonych Niemiec i wyrażały dążenia polityków niemieckich do dominacji w Europie. MpjVielu intelektualistów - zainspirowanych wspólnym dziedzictwem kulturowym Europy - marzyło o jej pokojowym zjednoczeniu. Takie stanowisko po wojnie fianeusko-pruskiej 1871 roku wyrażał Ernest Renan uważając, że Europa jest konfederacją państw zjednoczonych wspólną ideą cywilizacji. Nurt pokojowej integracji bardziej dostosowywał się do procesów europejskich i wniósł do praktyki jednoczenia kontynentu cenne przemyślenia i doświadczenia. Natomiast niepowodzeniem kończyły się wszystkie próby siłowego jednoczenia Europy, rozwijane zwłaszcza przez Napoleona Bonaparte, czy twórców idei Mitteleuropy.

^-.Szczególne miejsce w rozwoju idei integracyjnych zajęły państwa leżące w centrum kontynentu. Z tego rejonu wywodziła się większość projektów zjednoczeniowych. W środkowej Europie w XIX wieku wystąpiła silna rywalizacja między Rosją i Niemcami. O ile rosyjskie idee panslawizmu zakładały zjednoczenie Słowian pod berłem carów rosyjskich, to koncepcja Mitteleuropy wyrażała dążenie do skupienia państw centralnej Europy pod zwierzchnictwem niemieckim. Wiele koncepcji integracyjnych łączono z interesami panujących dynastii i najsilniejszych państw kontynentu.

Idee integracyjne rodziły się najczęściej w przełomowych okresach dziejów Europy. Dyskontowały realną sytuację tworzoną przez ład westfalski po wojnie trzydziestoletniej (1648), pokój utrechcki (1713), a zwłaszcza ład wiedeński (1815) kończący wojny napoleońskie. Na przełomie XIX i XX wieku korzystny wpływ na regulacje problemów ogólnoeuropejskich miały inicjatywy prawnomiędzynarodowe, głównie dwie konwencje haskie z 1899 i 1907 roku, a następnie ogłoszenie 14 punktów prezydenta Wilsona (z 8 stycznia 1918 roku) oraz przyjęcie decyzji wersalskich z 1919 roku.

Autorami europejskich idei integracyjnych byli reprezentanci różnych środowisk: światli władcy europejscy (Karol Wielki, Jerzy z Podiebradu, Napoleon Bonaparte, Stanisław Leszczyński), duchowni (Charles de Saint-Pierre, Stanisław Staszic), wpływowi doradcy na dworach (ks. Maksymilian de Sully, ks. Adam Jerzy Czartoryski), pisarze polityczni (Wojciech Bogumił Jastrzębowski, Claude Henri de Saint-Simon), filozofowie (Jan Jakub Russeau, Immanuel Kant, Jeremy Bentham) oraz działacze polityczni różnych ugrupowań (Giuseppe Garibaldi, Giuseppe Maz-zini, Jules Michelet, Karol Kautsky). Spotkamy też wśród nich znanych pisarzy, jak Victor Hugo i Adam Mickiewicz oraz intelektualistów, jak Ernest Renan.