100!13

34 K. Lastawski * Od idei do integracji europejskiej

Wielki Plan wyrażał rosnące ambicje polityczne francuskiej dynastii Burbonów, popieranej przez regenta Francji w lalach 1624-1642, kardynała Richelieu (1585--1642). Nie miał jednak możliwości realizacji, bo Europą wstrząsnęły wówczas zbrojne starcia między państwami. Kończący wojnę trzydziestoletnią pokój westfalski w 1648 roku przyznał Francji dominującą pozycję na kontynencie, a jej król Ludwik XIV (1638-1715) stał się nieco później arbitrem całej Europy. Francja uzyskała nabytki terytorialne kosztem Habsburgów oraz silne wpływy polityczne w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej. W Europie rozszerzyły się wpływy kultury francuskiej. Dominujące wcześniej wpływy języka łacińskiego wypierał język francuski.

Od XVII wieku w uzasadnieniach „idei europejskiej" wzrosła rola motywów gospodarczych. Wpłynęły na to postępy techniki, rozwój handlu i europejskie podboje kolonialne. Kontrolę nad morzami w świecie przejęły europejskie potęgi morskie (Anglia, Francja, Hiszpania i Holandia). Floty tych państw ułatwiły kolonizację większości terytoriów zamorskich, włącznie z Ameryką Północną. Kolonie te wpłynęły na rozszerzenie wymiany handlowej i migracji ludności

W XVII wieku projekt związku państw europejskich wysunął brytyjski współtwórca religijnego ugrupowania kwakrów - założyciel Pensylwanii i Filadelfii -William Penn (1644-1718). Opublikowany przez niego w 1693 roku traktat zatytułowany O obecnym i przyszłym pokoju u» Europie (Towards the Presem and Futurę Peace of Europę), proponował przeniesienie modelu wewnętrznego państwa na stosunki między państwami i powołanie europejskiego związku państw z udziałem Rosji i Turcji. Głównym organem władzy proponowanego związku miał być parlament, uprawniony do stanowienia norm prawnych dla Europy, łagodzenia sporów- między państwami i nakładania sankcji na opornych członków.

Plan Penna przyjmował zasadę równouprawnienia członków i wzajemną ochronę prawną dla wszystkich państw członkowskich. Ustalał dokładne liczby udziału przedstawicieli państw w parlamencie, m.in. dla Rzeszy - 12 delegatów, dla Francji - 10, dla Anglii - 6, a dla Polski - 4. Oprócz parlamentu przewidywano powołanie rządu i trybunału sprawiedliwości (dla terytorium Europy i kolonii angielskich w Ameryce Północnej). To połączenie z Ameryką Północną wynikało ze szczególnego zainteresowania Penna koloniami brytyjskimi. Należał on do ojców-załoźy-cieli Ameryki i od jego nazwiska wziął nazwę stan Pensylwania.

Na początku XVIII wieku z koncepcją powszechnego związku wszystkich panujących Europy pod nazwą Unii Europejskiej wystąpił opal i filozof francuski Charles de Saint-Pierre (1658-1743). W irzytomowym dziele pt. Projekt ustanowienia wieczystego pokoju (1712) poddał analizom przyczyny wojen europejskich i zaproponował utworzenie „wieczystego przymierza" wszystkich monarchów europejskich. Jeśli Wielki Plan księcia de Sully'ego wykluczał z rozważań Rosję, to w projekcie de Saint-Picrre’a została ona uwzględniona razem z innymi państwami europejskimi. Monarchowie europejscy mieli cedować swoje uprawnienia na stały Senat Europejski, reprezentujący wszystkie państwa kontynentu w ramach „wielkiej republiki chrześcijańskiej”. Podstawowym zadaniem Senatu było rozstrzyganie najważniejszych spraw politycznych, finansowych i militarnych oraz wzajemnych sporów, zagrażających stabilności i pokojowemu rozwojowi krajów członkowskich. Rolę rządu europejskiego miała spełniać specjalna komisja, złożona z pięciu senatorów.

De Saint-Pierre uważał system unii europejskiej za gwarancję współpracy 24 państw chrześcijańskich Europy, zapewnienia ich bezpieczeństwa i wolności handlu. Na stolicę unii proponował Utrecht. Wpływy poszczególnych państw w ramach unii miały zostać uzależnione od posiadanych przez nie dochodów. Unia de Saint-Pier-re’a miałaby rozwijać współdziałanie w zakresie handlu ogólnoeuropejskiego oraz wysyłać ambasadorów do państw sąsiednich, a do poszczególnych państw członkowskich swoich rezydentów. Bardzo ważnym czynnikiem integrującym unię miał być rozwój handlu, a dla jego rozszerzenia rozwój odpowiednich instytucji koordynujących³¹. Spadkobiercami duchowymi de Saint-Pierre’a byli: Jean-Jacques Rousseau, Immanuel Kant, myśliciel angielski Jeremy Bentham i król Polski Stanisław Leszczyński. Część historyków dostrzega wpływ projektów de Saint-Pierre’a na utworzenie Świętego Przymierza po Kongresie Wiedeńskim oraz na powstanie Związku Celnego w Niemczech w 1834 roku.

Prekursorski projekt federacji europejskiej zaprezentował król Polski Stanisław Leszczyński (1677-1766), który po detronizacji znalazł się na emigracji we Francji. W Memoriale o ugruntowaniu ogólnego pokoju (1748) proponował utworzenie „unii powszechnej wszystkich państw chrześcijańskich kontynentu europejskiego”. Miałaby ona łagodzić sporne kwestie europejskie i eliminować przyczyny konfliktów między państwami. W swoich rozważaniach Leszczyński wykorzystał doświadczenia federalizmu europejskiego, zwłaszcza federacji niderlandzkiej oraz unii polsko-litewskiej (Rzeczypospolitej Obojga Narodów). Za gwaranta stabilizacji europejskiej uznał Francję, rządzoną przez króla Ludwika XV (1710-1774). Przedstawiony przez Leszczyńskiego pomysł transformacji ładu europejskiego miał swe źródło w krytycznej ocenie znanych propozycji de Saint--Pierre’a.

Nowe idee jedności europejskiej formułował wybitny myśliciel okresu oświecenia we Francji Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Jego założenia filozofii politycznej, zawarte głównie w Umowie społecznej, zmierzały do tworzenia sojuszu wolnych narodów, zgodnie ze specjalną umową mieszkańców kontynentu. Rousseau eksponował naturalne dążenie społeczeństw do wolności i równości. Opowiadał się za rozwiązaniami spornych spraw narodów europejskich w formie zawieranych kontraktów, a za wzór dla rozwiązań przyszłych spraw europejskich uważał kaniony Szwajcarii³². Nierealne były jednak jego pomysły odchodzenia od nazw poszczególnych narodów (Francuzów, Niemców, Hiszpanów itp.) i tworzenia jednolitego społeczeństwa europejskiego.

¹¹ A. Marszalek, op. cii., s. 17. ’’ J. Bowle, op. cii., s. 242.