100 82

26 K. Łaslawski * Od idei do integracji europejskiej

organizmy państwowe. Władcy feudalnych państw i państewek nie byli w stanie zabezpieczyć swych interesów i w naturalny sposób przyjęli zwierzchnictwo papiestwa. Rolę dawnego Imperium Romanum zastąpił średniowieczny uniwersalizm chrześcijański, a cywilizacyjną jedność Europy określały wówczas takie pojęcia jak: Res Publica Christiana, Imperium Christianum lub Związek Narodów Chrześcijańskich⁹. Określenia „Christianitas” i „Europea” traktowano wówczas jako synonimy.

Uniwersalizm chrześcijański utrwalała rozbudowywana hierarchia duchowna, sieć zakonów, średniowieczny stan rycerski oraz ligi miast, z których powstał zaczyn nowoczesnego społeczeństwa produkcji i wymiany. Integrowały go: wspólne tradycje, jeden język łaciński oraz rozwój budownictwa sakralnego. Studenci, uczeni, kupcy i pielgrzymi poruszali się swobodnie po terytorium europejskim ze świadomością, źe pozostają w obrębie tego samego świata¹⁰. Dążenia do jedności chrześcijaństwa utożsamiały się z dążeniami do jedności Europy, bo ówczesne granice chrześcijaństwa w dużej części zbiegały się z granicami Europy. Tworzono ligi państw, które mobilizowały władców i rycerstwo do wypraw wojennych przeciw „niewiernym”, uzasadnianych ideą rozszerzania chrześcijaństwa.

W wiekach średnich papieże spełniali de facto rolę zwierzchnią nad królami i książętami. Spełniali częstokroć rolę arbitrów w wielu sprawach europejskich". Dopiero z upływem czasu w Kościele katolickim wystąpiły podziały. Uniwersalizm chrześcijański średniowiecznej Europy miał utrwalone reguły działania. Władcy brali udział w zwoływaniu soborów i realizacji ich postanowień, a wspólnie występowali przeciwko „niewiernym”. Inspirowane przez papiestwo wyprawy rycerzy chrześcijańskich przeciwko islamowi miały „paneuropejski” charakter, jako wystąpienia spod znaku chrześcijańskiego „krzyża” przeciwko islamskiemu „półksiężycowi”. ówczesna Europa chrześcijańska obejmowała ziemie, dokąd legiony rzymskie zaniosły znak krzyża, dokąd dotarł alfabet łaciński i gdzie wznoszono budowle kościelne.

W okresie średniowiecza zasady uniwersalizmu teokratycznego najsilniej eksponował ojciec Kościoła, filozof i teolog św. Augustyn (354-430). W dziele O państwie bożym (De Gvitas Dei) po raz pierwszy w historii rozwinął utopijną koncepcję stworzenia chrześcijańskiego imperium pokojowego, pod zwierzchnictwem papiestwa. Augustyn dowodził, że państwa ziemskie przemijają, a tylko państwo boże może trwać wiecznie. Jego pisma służyły uzasadnianiu wyższości władzy kościelnej, w tym również prześladowań religijnych i represji wobec „heretyków”. W okresie tym filozofia stała się „służebnicą teologii” („ancilla theologiae”).

Od V do XV wieku papiestwo było głównym czynnikiem duchowej integracji europejskiej. Eksponowało wspólne źródła wiary, uniwersalistyczną organizację kościelną i powszechnie używaną łacinę. Papież był władcą imperium chrześcijańskiego, biskupi pełnili rolę jego namiestników w terenie, a klasztory tworzyły cytadele kultury chrześcijańskiej. Bracia zakonni (szczególnie benedyktyni i cystersi) tworzyli podstawowe ośrodki życia intelektualnego, kulturalnego i gospodarczego kontynentu. Rozwinęli bazę dla jurysdykcji kościelnej, szkolnictwa, działalności artystycznej i wydawniczej, a przede wszystkim dla powstania uniwersytetów i tworzonej przez nie racjonalności naukowej. Średniowieczna wspólnota chrześcijańska łączyła tradycje judaizmu, dorobek klasycznej filozofii greckiej i zdobycze cesarstwa rzymskiego oraz pewne wątki kultury celtyckiej i germańskiej. W ślad za Dominiąue Hamonem i Ivanem Serge Kellerem można przyjąć, iż ówczesna tożsamość Europy to „kulturalna różnorodność cementowana przez wspólne wartości”¹ . W wyraźny sposób różniła Europę od innych kontynentów i cywilizacji.

Na przełomie VIII i IX wieku najsilniej idee jedności chrześcijańskiej Europy eksponował król Franków Karol Wielki (742-814). W ciągu kilkudziesięciu lat panowania (771-814) próbował realizować augustynowską koncepcję „państwa bożego” na ziemi. Początkowo jego władanie objęło Galię, Germanię i Italię i doprowadziło do zespolenia razem dorobku galijskiego, germańskiego oraz italskiego. Z biegiem czasu Karol Wielki przyłączy! do swego królestwa część Hiszpanii oraz Węgry. Sam też wykreował się na „ojca Europy” („pater Europae” )¹³ i wytrwale zabiegał o tworzenie uniwersalistycznej Europy romańsko-germańskiej. Władał ziemiami rozciągającymi się między Słowiańszczyzną a kataiońską rzeką Ebro, od Atlantyku do połowy półwyspu Apenińskiego.

Karol Wielki praktycznie unifikował Europę. Chrystianizował ziemie przyłączone do cesarstwa, zakładał szkoły z jednolitym systemem nauczania, wprowadzał jednolity system monetarny, organizował wielonarodowe armie, wprowadzał jednolity język łaciński, kodyfikował zwyczajowe prawa i rozszerzał wymianę handlową. Na swoim dworze skupił uczonych, tworząc rodzaj akademii oraz wprowadził instytucję wysłanników królewskich, których zadaniem była kontrola i ewentualne korygowanie posunięć lokalnych władców. Poprzez wydawanie zbiorów rozporządzeń, zwanych kapitularzami, starał się umocnić zasadę jednolitego prawa państwowego i kościelnego. Na dworze Karola Wielkiego powróciła do życia starożytna nazwa „Europa”. Historycy oceniają, że jego imperium miało kształt podobny do obszaru państw „szóstki” z lat pięćdziesiątych naszego wieku¹⁴.

Jednoczenie Europy przez Karola Wielkiego miało też powstrzymywać ekspansję Arabów, którzy otoczyli Morze Śródziemne ze wszystkich stron i pozbawili władanie karolińskie regionów nadmorskich od Sycylii, poprzez Afrykę Północną, aż do Hiszpanii. Pod wpływem naporu arabskiego dokonywało się „przesunięcie” centrum kultury chrześcijańskiej z południa Europy w kierunku północnym.