100 94

50 K. I .ustaw ski • Od idei do integracji europejskiej

ceł wywozowych i przywozowych. Jak dowodzi historyk niemiecki Hager) Schulze, 9 „kierowany przez Prusy Związek Celny reprezentował wspólnotę zwróconą ku przy-« szłości, siłę gospodarczą, która stałe rosła i wywierała magnetyczny wpływ nafl sąsiednie państwa”⁷⁰. Związek Celny zawarł porozumienia handlowe z Holandią■ (1839 r.), z Wielką Brytanią (1842 r.), z Belgią (1844 r.), z Portugalią (1844 r.), 1 z Sardynią (1845 r.), z Danią (1864 r.), z Francją (1865 r.) i z Austrią (1865 r.).

W czerwcu 1848 roku zwołany został do Pragi pierwszy Zjazd Słowiański pódl hasłem jednoczenia Polaków, Rosjan oraz przedstawicieli narodów słowiańskich, I zamieszkujących monarchię habsburską. W odezwie Do Słowian, przygo-towanej przez Michaiła Bakunina (1814-1886), Zjazd wysunął górnolotną ideę tworzenia ogólnoslowiańskiej federacji z granicami ustalonymi demokratycznie przez wolne narody. Uchwalił również Mani f c s / do n a r O dó w E u r o py, I który głosił, że „prawa narodów są ważniejsze aniżeli decyzje monarchów". Wysu- j nął niezwykle żądanie zwołania zjazdu powszechnego narodów europejskich w imię wolności, równości i braterstwa. Drugi zjazd przedstawicieli narodów słowiańskich zorganizowany został w 1867 roku w Moskwńe⁷¹, w kilka miesięcy po klęsce Austrii w wojnie z Prusami pod Sadową (1866) oraz po przyjęciu 17 lutego 1867 roku dua- I listy cznej umowy austro-węgierskiej. W monarchii habsburskiej ożywiły się wów- I czas tendencje do samodzielności politycznej Słowian.

Panslawiści eksponowali braterstwo narodów słowiańskich oraz dążyli do stwo- I rżenia wielonarodowego państwa pod przywództwem Rosji, z językiem rosyjskim I jako językiem ogólnosłowiańskim. Przewodzili im m.in. Władimir Łamanskij, Mi- I chaił Pogodin, Iwan Aksakow i Iwan Korniłow. Błędnie oceniali jednak, że narody I słowiańskie łatwo zaakceptują panslawizm, zdominowany przez władze carskie. I Mimo czynionych wówczas zabiegów nie udało się utworzyć federacji narodów I słowiańskich.

Po burzliwych wydarzeniach Wiosny Ludów premier Austrii książę Felix von I Schwazenberg (1800-1852) i jego minister handlu hrabia Karl Ludwig von Bruck I (1798-1860) wystąpili z planem utworzenia środkowoeuropejskiej unii celnej. I Przewidywał on połączenie ziem habsburskich z krajami Niemieckiego Związku I Celnego w regionalną organizację gospodarczą ze stolicą w Wiedniu⁷². Działalność I Unii miałaby objąć obszar od Morza Adriatyckiego do Morza Północnego i Bałtyku. W jej skład miały wejść liczne kraje centrum i południa kontynentu, wraz z drogą handlową w kierunku Azji i Bliskiego Wschodu. Twórcy projektu przewidywali stopniowy rozwój planowanej integracji: likwidację barier celnych, liberalizację w transporcie towarów, wspólny system miar oraz rozbudowę unii handlowej i walutowej. Napotykali jednak niechęć i wyraźny sprzeciw Prus, wyrażających samodzielne ambicje europejskie.

^v H Stlml/e, Niemcy, Ktotku htsionu Kraków 1999, s 77.

¹ S Aj Nikilm, lamkiji.' \:csiidii:siat)<hgutlow XIXwieku Moskwa 1948, s 10-92.

Rozdział 1. Prapoc/.glki idei jednoczenia Europy

51

m

P'W 1867 roku doszło do utworzenia unii realnej - Austro-Węgier - poprzez przekształcenie cesarstwa austriackiego w państwo złożone na zasadzie równouprawnienia Austrii i Węgier, połączonych poprzez dynastię Habsburgów. Obie części monarchii miały własne konstytucje, rządy oraz dwuizbowe parlamenty. Po ćżęści posiadały nawet własną siłę zbrojną (armia była wspólna, ale obrona terytorialna skupiała odrębnie austriacką landwerę i węgierskich honwedów). Odrębne były sądy i prawo sądowe. Wspólna była osoba monarchy (cesarz Austrii, a zarazem król Węgier), polityka zagraniczna, wojsko, finanse i obszar celny. Dla regulowania ich wspólnych spraw oba parlamenty wybierały sześćdziesięcioosobowe delegacje, które obradowały osobno, lecz głosowały wspólnie. Istniały więc trzy rodzaje instytucji ustrojowych: wspólne („cesarsko-królewskie”), austriackie („cesarsko--królewskie”) i węgierskie („królewsko-węgierskie”)⁷³. Monarchia Austro-Węgier-ska składała się z wielu krajów europejskich o różnym poziomie rozwoju. Wykorzystywał to polityk austriacki Constantin Franz (1817-1891), proponując w miejsce wielonarodowego charakteru monarchii austro-węgierskiej utworzenie konfederacji europejskiej, złożonej z trzech federacji z Niemcami jako „federa-torem" Europy. Po opublikowaniu pracy Federalizm jako podstawowa zasada zyskał nawet miano „klasyka europejskiego federalizmu"⁷\

W 1867 roku odbył się w Genewie Międzynarodowy Kongres Pokoju, z udziałem działaczy Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników. Powołano na nim Ligę Pokoju i Wolności, kierowaną przez Giuseppe Garibaldiego. Postanowiono też, że organem prasowym Ligi będzie dwujęzyczny periodyk (niemiecko-francuski) „L e s E t a t s U n i s d’ E u r o p e" („Stany Zjednoczone Europy”), eksponujący idee jednoczenia kontynentu. Pismo nawoływało do sfederowania narodów europejskich i tworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, w imię pokoju i sprawiedliwości społecznej. Sekcji polskiej Ligi przewodzili gen. Józef Hauke-Bossak, Jan Zagórski i Walery Mroczkowski.

Do idei tworzenia unii europejskiej Mazziniego i de Saint-Simona w pewnym stopniu skłaniał się również cesarz Francji Napoleon III (1808-1873). Liczył przy tym na umocnienie roli Francji poprzez przewodnictwo w nowym „związku europejskim”. W czasie wieloletniego panowania (1852-1870) Napoleon III ułatwiał rozwój ogólnoeuropejskiego handlu, doprowadzając do zawarcia wolnocłowego traktatu handlowego Francji z Wielką Brytanią. Popierał niektóre przedsięwzięcia ogólnoeuropejskiej Ligi Pokoju i Wolności.

W 1871 roku doszło do utworzenia strefy wolnego handlu między Norwegią i Szwecją, a w rok później utworzono Skandynawską Unię Monetarną, obejmującą trzy państwa nordyckie: Danię, Norwegię i Szwecję⁷⁵.

W drugiej połowie XIX wieku kanclerz Bismarck próbował ożywić ducha Świętego Przymierza poprzez zacieśnianie współpracy jego „trzonu": Niemiec, Rosji

ⁿ J. Baszkiewicz, op. cic, s. 325. ¹⁴ A. Marszałek, op. s. 23.

nrtr\