100 90

42 K. I.ałtawłki ♦ Od idei do integracji europejskiej

Preferował brytyjskie rozwiązania ustrojowe i Wielkiej Brytanii przyznawał główną rolę w rozwoju przyszłej Ligi Europejskiej^-'⁷. Proponowana przez niego organizacja miała w istocie rzeczy tworzyć unię państw europejskich, z organami ponadnarodowymi: Najwyższą Radą, Senatem i Kongresem. W jej skład wchodziłyby fede- I racje regionalne: francuska, słowiańska, bałkańska, niemiecka, włoska^-1.

Czartoryski uważał, że w nowej strukturze Europy Francja i Wielka Brytania mogłyby najbardziej wpływać na stabilizację europejską, a zarazem na przywrócenie niezależnego bytu narodom zniewolonym: polskiemu, greckiemu, włoskiemu i belgijskiemu. Proponował, by przyszłe granice europejskie wytyczać w kompromisowy sposób, uwzględniający warunki ludnościowe, gospodarcze i obronne. W trakcie współpracy w carem dążył do zbliżenia słowiańskich narodów Europy. Po zerwaniu z nim współpracy zwalczał idee panslawistyczne przewidujące dominację Rosji, a nawet liczył na tworzenie antyrosyjskiej „międzynarodówki” narodów Europy. Eksponowana przez Czartoryskiego wizja Europy za wzór stawiała konsty-tucyjno-libcralną oś Paryża i Londynu. O prawie sto lat wyprzedziła idee nowego ukształtowania Europy, wysunięte podczas I wojny światowej przez prezydenta USA Woodrow Wilsona'⁹.

Poglądy A. Czartoryskiego wpłynęły również na późniejszy rozwój idei federacji bałkańskiej. Nawiązywał do nich zwłaszcza rewolucyjny demokrata serbski Svelozar Marković (1846-1875), a później socjaliści bałkańscy. Myśli federacyjne Markovića wykorzystano również w latach łl wojny światowej przy rozważaniu planów federacji bałkańskiej (Tity-Dymitrowa).

Oryginalne rozważania wokół idei federacji europejskiej snuł polski filozof i ekonomista Józef Maria Hoenc-Wroński (1776-1853), autor pracy M e t a p o I /-/ y k a. Kształtowanie „międzynarodowej federalności” ujmował jako długi, wieloetapowy proces, łączony z zachowaniem niepodległości państw. Proponował rozpoczynanie działań integracyjnych od wcześniejszych przygotowań odpowiednich warunków wśród narodów, czyli zdobywania przez nie „zdolności do federacji”.

W początkowych rozważaniach Hoenc-Wroński lekceważył rolę „narodowości”. W dalszych rozważaniach traktował naród i państwo za naturalne komórki szerzej organizowanej społeczności kontynentu. Najwyższy stopień rozwoju społeczeństwa ludzkiego widział w ustroju federalnym, tworzonym przez braterskie „rodziny naro- j dowe”. Jego wizja wspólnoty narodów europejskich silnie została nasycona filozofią mesjamzmu, scalającą odrębności narodowe z rozwiązaniami unijnymi. Podobnie jak wcześniej Stanisław Staszic, Hoene-Wroński w pracy pt Odezwa do narodów s I u w i a ń s kich szczególną rolę w jednoczeniu Europy przypisywał narodom tego kręgu kulturowego.

Oryginalną koncepcję uregulowania stosunków na starym kontynencie zaprezentował polski pisarz polityczny, ekonomista, pedagog, biolog, propagator ergonomii Wojciech Bogumił Jastrzębowski (1799-1882). Eksponował konieczność dobrowolnego tworzenia równoprawnych stosunków między narodami europejskimi. Najlepsze możliwości eliminowania konfliktów na kontynencie upatrywał w rzeczywistym równouprawnieniu narodów, stopniowym znoszeniu granic europejskich i w przestrzeganiu zasad prawa W dwóch specjalistycznych traktatach, przygotowanych w 1831 roku, przedstawił rozważania historiozoficzne oraz Projekt Konstytucji dla Europy jako ustawy mającej zapobiec wojnom i bardziej uporządkowaną Konstytucją dla Eu -ropf*.

Jastrzębowski w 77 artykułach projektu konstytucji europejskiej sprecyzował zasady funkcjonowania wspólnych instytucji, relacje między narodami a władzą wspólnotową, sankcje kamę za łamanie praw europejskich i narodowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Do ustanowionej w ten sposób federacji narodów europejskich przystąpić mógł każdy naród akceptujący przyjęte zasady⁵¹. Konstytucja dla Europy proponowała łączenie praw poszczególnych narodów z ogólnoeuropejskimi normami prawnymi i tworzenie „wiecznego przymierza między narodami cywilizowanymi”⁵². Wskazywała na konieczność zmian granicznych i tworzenie w Europie tylu państw, nazywanych patriarchiami, ile jest w niej narodów. Artykuł 14 Konstytucji Jastrzębowskiego stanowił, że „Wszystkie narody należące do wiecznego przymierza w Europie, winne są równą uległość prawom europejskim”⁵³. Najważniejszą władzą europejską miał stać się Kongres złożony z delegatów wybieranych przez parlamenty narodowe. Miałby on służyć przede wszystkim tworzeniu podstawowych praw ogólnoeuropejskich, a zarazem gwarantowałby podstawowe prawa poszczególnych narodów' kontynentu.

Kongres europejski miał obradować permanentnie, co rok w kolejnej stolicy, zwanej gospodą narodową. Pierwszym obowiązkiem Kongresu miało być utrzymanie pokoju oraz ustanowienie i wykonywanie praw obowiązujących całą wspólnotę⁵⁴. Na czele patriarchii europejskich miały stać rządy narodowe kierowane przez patriarchów, łączących funkcje monarchy i prezydenta. Zgodnie z prawem narodowym patriarcha dobierałby sobie ministrów, zobowiązanych do przygotowywania fachowej kontrasygnaty dla jego decyzji. Sejm narodowy i patriarchowie mieli sprawować swoje funkcje w gospodzie narodowej, z której wysyłanoby kontrolerów nadzorujących wykonywanie prawa w terenie.

Kongres prowadziłby wspólną politykę zagraniczną i obronną oraz tworzenie wspólnego systemu bezpieczeństwa ogólnoeuropejskiego. Dla zapewnienia bezpie-

1

A J Czartery »k«, Pamiętni²! Kraków 1904, i t, s 361-377. Kraków 1905, t. 2, s. 21 -41 ^M Nowak, op cit.. s. 187

⁵⁰    W.B. Jastrzębowski, Traktat o wiecznym przymierzu między narodami cywilizowanymi. Konstytucja dla Europy. Opr. F. Ramolowska. Warszawa - Łódź 1985.

⁵¹    G. Witkowski, Ojcowie Europy Udział Polaków w procesie integracji kontynentu. Warszawa 2001, s. 31.

^łJ B. Kubicka-Czekaj, Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego Konstytucja dla Europy z IS3J roku. Częstochowa 1994, g, 16,

Tamże, s, 17.

⁵⁴ Tamże, s, 20.

2

' Mi Kukieł. Czartonski and Europem Unity 1770-1861. Princeton, New Jersey 1955.