100 99

58 K. ł.aslawski • Od idei do intc|>rncji europejskiej I

W 1928 roku, z inicjatywy francuskiego ministra spraw zagranicznych AristideM Brianda, przyjęty został słynny pakt Brianda-Kelloga. Potępił on uciekanie się do II wojny i uznał, że „załatwianie i rozstrzyganie wszystkich sporów i konfliktów, bez 1 względu na ich naturę i pochodzenie, które mogłoby powstać między nimi, powinno 1 być osiągane zawsze za pomocą środków pokojowych” (art. 2).

Liga Narodów tylko w części wypełniła przyjęte zadania. Próby ukształtowania | przez nią silnej wspólnoty międzynarodowej zakończyły się niepowodzeniem. Wielu autorów wskazuje na jej znane słabości: kunktatorstwo, nadmierny pacyfizm i niechęć do podejmowania zdecydowanych kroków w sytuacjach kryzysowych⁷. Wyraźny wpływ na osłabienie skuteczności działań „ligowych” wywarły rozbieżności francusko-brytyjskie. Brytyjczycy obawiali się „ciągot napoleońskich” Frań- I cuzów i dla zachowania równowagi na kontynencie wspierali Niemcy. Francja zabiegała natomiast o osłabienie Niemiec, w których widziała głównego rywala. Za utworzeniem „militarnej Ligi" optował zwłaszcza marszałek Francji Ferdinand Foch.

Efektywność działań Ligi Narodów zależała głównie od poziomu rozwoju i charakteru stosunków między głównymi państwami europejskimi. Wypracowany po ostrych sporach pakt Ligi Narodów był tylko wskazaniem sposobów koniecznych do zapewnienia pokojowego rozwoju Europy. W ocenie „integracjonisty”, hiszpańskiego pisarza Salvadore de Madariaga, rzetelne realizowanie artykułów 8-20 paktu Ligi mogłoby spowodować, że „konflikt międzynarodowy okazałby się prawie niemożliwy” . Tej woli jednak zabrakło.

Słabością Ligi, a zarazem powojennego ładu europejskiego, był również fakt, że spośród siedmiu państw decydujących wówczas o obliczu świata (USA, Francja, Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Japonia, ZSRR), tylko Francja i Wielka Brytania były przez cały czas jej członkami. Japonia, Niemcy, Włochy i ZSRR utrzymywały członkostwo Ligi zaledwie przez pewien czas. Natomiast Stany Zjednoczone współtworzyły Ligę, ale wycofały się z jej działalności. Zdystansowanie się Stanów Zjednoczonych - jak dowodzi lord Maurice Hankey - „nie tylko sparaliżowało rozwój prestiżu Ligi"⁹, ale poważnie zaciążyło na stosunku do niej innych państw¹⁰.

W roku 1919 podpisano w Wersalu traktat pokojowy z Niemcami, a następnie traktaty z sojusznikami Niemiec: Austrią (1919), z Bułgarią (1919), z Węgrami (1920) i Turcją (1920). Traktaty te tworzyły podstawy „ładu wersalskiego" w Eu- I ropie i w większym stopniu przyczyniły się do stabilizacji politycznej Europy ! Zachodniej. Natomiast we Wschodniej Europie silniej zaznaczyły się rozbieżności interesów wśród nowych państw. Trudno było im akceptować zasadnicze zmiany graniczne. Jeszcze w 1916 roku wybitny socjolog niemiecki Max Weber pisał: „Całkowite rozdzielenie narodowości Austro-Węgier i tworzenie samodziel- ^{1 2}

nych państw narodowych jest bądź już niewykonalne geograficznie, bądź prowadziłoby do politycznych i gospodarczych nonsensów w określaniu granic państwowych. Trwały charakter może tu mieć tylko federacja narodowości skupionych w ponadnarodowym państwie”".

- ²Po rozpadzie europejskich imperiów, nowe państwa tworzyły się w trudnych warunkach. Narzucone przez zwycięzców decyzje spowodowały ogniska konfliktów granicznych i narodowościowych, z trudnościami następowało uznawanie nowych granic. Na Węgrzech występowały' dążenia do odzyskania Słowacji („Górnych Węgier”), która stała się częścią nowej Czechosłowacji. Na Bałkanach uzewnętrzniły się dążenia do tworzenia „Wielkiej Serbii". „Cywilizowanemu Zachodowi” przeciwstawiano „zacofany słowiański Wschód”, z izolowaną początkowo Rosją Radziecką.

Traktat wersalski ograniczył wielkogermańskie ambicje europejskie¹². Zmusił Niemcy do przyjęcia rygorystycznych warunków pokoju. Zmniejszył terytorium Rzeszy, zobowiązał Niemców do zapłaty reparacji i pozbawił je posiadłości kolonialnych. Nadrenia została zdemilitaryzowana, a na armię niemiecką nałożono drastyczne ograniczenia. W pierwszych latach po traktacie wersalskim Niemcy koncentrowały swoją politykę na poszukiwaniach nowego miejsca w Europie i łagodzeniu narzuconych im zobowiązań. W procesie tym dopomógł im zawarty w Rapallo traktat niemiecko-rosyjski, który rozpoczął też proces wychodzenia Rosji Radzieckiej z izolacji międzynarodowej.

Największy wpływ na rozwój sytuacji w Europie wywierały głównie Francja i Wielka Brytania, a z czynników pozapaństwowych ruch komunistyczny (III Międzynarodówka), faszystowski, socjalistyczny (Socjalistyczna Międzynarodówka Robotnicza) oraz w latach 1921-1923 Międzynarodowa Wspólnota Partii Socjalistycznych, zwana Wspólnotą Wiedeńską. Występowały też dążenia do liberalizowania reguł wymiany handlowej i poszukiwania lepszych wyników gospodarowania. Jednocześnie z dążeniami do stabilizacji i jednoczenia wysiłków pokojowych uzewnętrzniły się idee rewanżystowskie i dezintegracyjne.

Już w czasie I wojny światowej występowały rozważania o potrzebie zjednoczenia Europy, zwłaszcza na terenie neutralnej Szwajcarii. Na różnorodnych spotkaniach i zgromadzeniach intelektualistów rozważano sposoby zachowania równości państw, aby zabezpieczyć Europę przed dążeniami hegemonistycznymi ze strony mocarstw. Formułowano też wnioski, że zjednoczoną i równoprawną „Europą -ojczyzną” winien rządzić ogólnoeuropejski parlament, wznoszący się ponad lokalne interesy¹³. Eksponowano przy tym wspólne tradycje cywilizacyjne i konieczność tworzenia jednego organizmu gospodarczego Europy.

Korzystne warunki dla inicjatyw integracyjnych w Europie tworzyły działania Ligi Narodów, porozumienia dotyczące pokojowego rozwiązywania sporów i pakt

¹¹ M. Weber, Polityka jako lawód i powołani². Kraków 1998, s. 235. ,

^lł J. Bowle, The Unity of European History. London 1970, i. 307-308.

I........... " --t-.u w_IMł |Q?4 ² 70.71_• ■

W Dobnycki, Historia stosunków ntiędzj'aarado\v)vh u czasach noważytnwh IS9S-I945 Warszawa 19%, x 345.

S de Madariaga. Le graad dessein. Paris 1938, S. 134

’ M. Hankey, The Su/trcme Contro/ at the Porr> Peact Cun/crencc 19/9. London 1963. s. I M>