295

296 Wiek europejskich imperiów

ich rządów. Z drugiej strony znajdowały się lokalne klasy kupców i właścicieli ziemskich, których interesy łączyły ze społecznościami obcymi, choć w pewnych wypadkach prowadziły do rywalizacji. Dalej była rosnąca liczba Ludności wiejskiej i biedni mieszkańcy miast, mający ograniczony dostęp do władzy, w znacznym stopniu wyłączeni z korzyści, jakie przynosiły zmiany administracyjne, prawne i gospodarcze.

Zmiana stosunku sił społecznych znalazła wyraz w przekształceniach, do których doszło w życiu miejskim w drugiej połowie XIX wieku. Działalność gospodarcza i władza przeniosły się z wielkich miast leżących w głębi kraju do portów nadmorskich, szczególnie zaś tych, które się znajdowały nad Morzem Śródziemnym. Stały się one nie tylko miejscem przeładowywania towarów, ale także głównymi ośrodkami finansowymi i handlowymi, gdzie gromadzono towary z głębi kraju i skąd importowane produkty rozprowadzano dalej. TU również załatwiano interesy importowo-eksportowe oraz w znacznym zakresie organizowano i finansowano produkcję rolną. Niektóre z portów były starożytnymi miastami, które się rozwijały i uzyskiwały nowe znaczenie. Bejrut zastąpił Sajdę i Akrę jako główny port południowej Syrii; Aleksandria zajęła miejsce Damietty i Rozetty w morskim handlu Egiptu, gdy stały się ważne kontakty kupieckie z Europą, a handel z Anatolią i wybrzeżem syryjskim podupadał. Al-Basra stała się głównym miastem eksportu irackich daktyli; Dżudda, główny port Al-Hidżazu, zaczął nabierać znaczenia, gdy zachodnią Arabię zaczęto zaopatrywać od strony morza, a nie karawanami z Syrii. Wreszcie rozbudował się TUnis i porty Algierii. Inne powstały w wyniku rozwoju międzynarodowego transportu: Port Sa’id na północnym krańcu Kanału Sueskiego, Aden jako port postojowy i węglowy dla statków parowych płynących przez Kanał z Europy do Indii; wreszcie Casablanca na atlantyckim wybrzeżu Maroka.

W centrum tych miast pełno było magazynów, banków, biur towarzystw transportowych, budowanych w monumentalnym stylu południowoeuropejskim. Znajdowały się tam dzielnice rezydencjalne z willami otoczonymi ogrodami; zaplanowano w nich parki, place, hotele, restauracje i kawiarnie, sklepy i teatry. Główne ulice były na tyle szerokie, by pomieścić tramwaje, powozy konne, a od 1914 roku także pierwsze samochody. Również miasta w interiorze w podobny sposób zmieniały swój wygląd. Z początku podejmowano próby wybudowania nowych ulic i budynków w środku starych miast: przez Kair przeprowadzono szeroką arterię aż do podnóża Cytadeli; w Damaszku wyprostowywano i poszerzano bazary, dzięki czemu powstał Suk al-Hamidijja oraz Suk Midhat Pasza. W dalszej perspektywie nowe dzielnice stawiano poza murami (jeśli jeszcze się zachowały) starych miast, na terenach nie obciążonych budynkami i prawami własności, dzięki czemu można tam było budować według określonych planów. Nowy Damaszek rozciągał się na wschód od starego, w górę wzgórza Dżabal Kasijun; nowy Kair rozbudowywano na północ