271

272 Wiek europejskich imperiów

dostawy żywności, utrzymując handel z centrum terytorium. Usunięcie lokalnych rządów osmańskich osłabiło tradycyjny system powiązań między władzami lokalnymi. Dej stał na czele systemu rządów, regulując zasięg oddziaływania wszelkich władz lokalnych. Gdy je usunięto, poszczególni przywódcy musieli sami ustanawiać stosunki między sobą, a to prowadziło do walki o władzę. Największe sukcesy w tych dążeniach odniósł na zachodzie kraju Abd al-Ka-dir (1808-1883). Dzięki prestiżowi wynikającemu z przynależności do rodziny

0    wysokiej pozycji religijnej, związanej z bractwem kadirijja, stał się postacią, wokół której mogły się skupić lokalne stronnictwa. Przez pewien czas panował w praktycznie niepodległym państwie, którego centrum znajdowało się we wnętrzu kraju, a którego wpływy rozciągały się na zachodnią i na wschodnią część Algierii. To nieuchronnie prowadziło do konfliktu z władzami francuskimi, których wpływy oddziaływały od wybrzeży. Symbolika opozycji wobec Francuzów przybrała tradyjne formy: wojną był dżihad, sprawowanie władzy wspierano wyborem przez alimów i szacunkiem dla szarfatu, ale w organizacji rządu było wiele elementów nowoczesności.

Ostatecznie Abd al-Kadir został pokonany i skazany na zesłanie w 1847 roku. Ostatnie lata życia spędził w Damaszku, ciesząc się wielkim szacunkiem wśród miejscowej ludności, utrzymując dobre stosunki z przedstawicielami Francji i innych mocarstw europejskich. Pokonanie Abd al-Kadira pozwoliło rozszerzyć obecność Francji na wysoki południowy płaskowyż, aż po Saharę,

1    zmienić charakter jej panowania. Zaczęli napływać francuscy i inni imigranci, którzy zajmowali ziemię, co umożliwiała im konfiskata, sprzedaż własności państwowej i inne metody. W latach czterdziestych XIX wieku rząd zaczął systematycznie przejmować dla osiedlania imigrantów (kolonistów) część ziemi uważanej za własność kolektywną wsi. Głównie otrzymywali ją ci, którzy dysponowali kapitałem potrzebnym do jej uprawy; wykorzystywali oni do tego arabskich lub imigrujących z Hiszpanii i Włoch chłopów. Pozostałą część uznano za wystarczającą dla potrzeb wieśniaków, jednakże podział zniszczył pradawne metody uprawy ziemi i doprowadził do wywłaszczenia drobnych rolników, którzy stali się teraz na nowych fermach dzierżawcami lub robotnikami rolnymi bez ziemi.

W 1860 roku europejska ludność Algierii liczyła niemal 200 tysięcy, podczas gdy ludność muzułmańska jakieś 2,5 miliona (mniej niż w latach poprzednich, z powodu strat w trakcie podbojów, epidemii i głodu w okresach złych zbiorów). Algier i inne miasta na wybrzeżu nabrały europejskiego charakteru; osadnictwo rolnicze rozciągało się ku południu poza równiny przybrzeżne, w kierunku wielkich płaskowyżów. Życie gospodarcze zdominowała wspólnota interesów łącząca urzędników, tych właścicieli ziemskich, którzy dysponowali kapitałem potrzebnym na prowadzenie gospodarki rolnej o charakterze komercyjnym oraz europejskich lub żydowskich kupców, którzy nadzorowali wymianę między Algierią a Francją. Ten proces gospodarczy miał swój aspekt po-