258 (38)

258 Część IV

Wreszcie warlo zwrócić też uwagę na to, że pojedyncze formacje na -iŚćko znane są i w języku dolnołużyckim: Muka A., 1966 notuje na przykład formację łozyśćko 'das kleine Bett, das Bettchen' (bżySćo i tfo£e to 'das Lager, das Bett'), też chózyśćko (i kozyUko)'² 'der kleine Bcsen' (i choźyśćo 'der Bescn, der Kehrbesen').

2. Uwagi o kaszubskich formacjach feminatywnych typu Niemcka 'Niemka'

W polszczyżnie ogólnej formy żeńskie od odpowiednich męskich osobowych tworzy się przede wszystkim za pomocą przyrostka -ka, który jest dodawany do tematu. W odpowiednich sytuacjach przyrostkowi -ka towarzyszy altcrnacja, por. więc sąsiad - sąsiadka, asystent - asystentka, ale rybak - rybaczka, plotkarz - plotkarka. Podobnie jest i w dialekcie kaszubskim, por. np. pogorśecełka, sysadka, Źidka 'Żydówka' itd., ale biedacka.

C)d szeregu podstaw męskich osobowych tworzy się w polszczyźnie ogólnej formy żeńskie od podstaw obciętych. Owo obcięcie zachodzi najczęściej wtedy, gdy forma męska kończy się na -c.c czy -ek, w morfemie poprzedzającym feminaty wne -ka nie może bowiem wystąpić -e- wstawne. Tak jest w polszczyźnie ogólnej, por. np. ogpol. mieszkaniec - mieszkanka; Niemiec - Niemka (a nic *inieszkanicczka czy 'Nicmic-czka), ale tak nie musi być w gwarach.

Interesująca sytuacja pod tym właśnie względem występuje w dialekcie kaszubskim. Tu jest inaczej, co dobrze widać z bogatego materiału zapisanego przez. Sychtę w jego słowniku (SychKasz). Przykłady¹'¹: kupeka 'kobieta skupująca, np. nabiał' (t. VII143) -kupc, weśkańcka 'żona mieszkańca' - meSkańc 'dawny chłop bezrolny', fAemcka (i Ńemcka) - Memc (i Ńentc), tnołcka 'forma żeńska od nolc' - f nolc 'mężczyzna wysokiego wzrostu' (Puzdrowo),ośukańc-ka 'oszustka' -osukańć, \^Sfovińcka - Slovińc, śevcka 'żona szewca' --Swe, złelcka 'forma żeńska od ziele' - ziele 'człowiek nieopanowany, często się gniewający', zriiarlćlcka 'kobieta nie znosząca zimna'-zmarlćlc 'zmarzlak' (Kępa Swarzcw-ska), znavcka 'forma żeńska odznamf -zrwi»c'człowick znajomy' (Bytowskic); por. teżgoseka (Sianowo, Stani szewo) - gosc i I/ińcka 'Wincentyna' - Vick (forma Vinck nie jest przez Sychtę notowana).

Jak z powyższych przykładów widać, w kaszubszczyźnie jest inaczej pod dwoma względami: 1. Kie ma w lej gwarze form męskich na -ck czy -cc, bo nie ma tu -e- wstawnego, więc przy tworzeniu form feminatywnych nie trzeba było obcinać od męskiej podstawy owego -ck czy -cc, by w formie feminaty w-nej nie wystąpiło -e- wstawne. Zatem feminatywne-ka może tu być dodane do pełnej formy odpowiedniego rzeczownika męskoosobowego. 2. W formacjach ^{1 2} kaszubskich typu znaucka nie występuje - poza jedynym wyjątkiem - alterna-cjn -c- do -cz-, jest tu więc tylko Niemcka, oszukańcka, szeweka i Id.

Kaszubską formacją feminaty wną na -ku z alternacją-c- do-cz-, owym wspomnianym wyżej wyjątkiem w materiale słownika Sychty, jest formacja krdućka 'krawcowa'-kravc'krawiec'¹znana i poza Kaszubami. Z mapy 246 (Krawcowa i synonimy), zawartej w MAGP PAN, wynika, że krawczka 'krawcowa' ma stosunkowo duży zasięg geograficzny^{3 4}. Zajmuje ona w zasadzie całą północną Polskę, mniej więcej po linię Bydgoszcz - Kutno - Augustów; nie ma jej tylko we wschodnim pasie północnej Polski, gdzie jest przede wszystkim frfm'-cowi7, ale też szwaczka i krawczycha.

1 tu się nasuwa zagadnienie uboczne. Jeżeli przyjmiemy, że przyrostek fe-minatywny -ka w krawczka mógł łączyć się tylko z formą o postaci krawc (bez -e- ruchomego), to zasięg formykraioczka może pośrednio informować o dawnym zasięgu formy krawc, a więc i - mówiąc ogólniej - o dawnym zasięgu form bez -e- ruchomego w mianowniku, a więc o zasięgu form typu do tak, knraszk. Oczywiście ten zasięg w szczegółach był na pewno inny, choć raczej mógł on być większy niż mniejszy, forma krawczka bowiem do ekspansywnych na pewno nie należy.

Intrygującym problemem morfonologicznym jest leż owo-c- w typie lYiew-cka. Jak wytłumaczyć brak tu alternacji? Trudno tu znaleźć w pełni zadowalającą odpowiedź. Może jest to zjawisko analogiczne do tego, które jest znane w języku ogólnym: obok zdrobnień na -ek z alternacją -c- do -cz-, jak np. zajączek (- zając), są też zdrobnienia na -ek bez. alternacji -c- do -cz-, np. klocek { kloc). Po prostu alternacja -c- do -cz- nic objęła nowszych formacji na -(c)ek. Czy z togo ma wynikać, że kas/.ubskie formacje typu Niemcka, zuau-cka są stosunkowo nowe?

Z drugiej strony na obszarze Kaszub obok formacji kraweka występuje i formacja krawczka, co znowu przypomina znaną z Kaszub i terenów przyległych oboczność skórc fl skórcz 'szpak'.

I wreszcie: może w typie. Niemcka mamy do czynienia z jakimiś śladami swoistego kaszubskiego „mazurzenia"? Przypomina się tu to zjawisko, znane z języka doinołużyckiego, por. chociażby dłuż. luóracka Tfliigerin' - wórak 'Pfliiger'. Ale przecież dolnołużyckic „mazurzenie" ma zupełnie inny zasięg. Więc sprawa z owym -c- w typie Niemcka jest bardzo zagadkowa.

1

Może owo dłuż. chófySćko - koiySćko pozostaje w jakimś związku ze stp. kix,zipzczki>?

2

'3 Formy kaszubskie podaję tu w pisowni nieco uproszczonej.

3

^1-5 W języku ogólnym „feminatywna" alternacja -c- do -cz- zachodzi tylko w formacji dziedziczka ( dziedzic). - Sychla notuje tylko formę kniei};(! // krdvćka 'krawcowa', ale z mapy MAGP 246 wynika, że na pótnocy i południu Kaszub jest i knweka.

4

Zupełnie wyjątkowo została zanotowana w gwarach forma kruwicczka (zob. MACP 246) - w okolicach Kielc, a więc znacznie na południc od gwarowej kraioczki.