326

Apogeum panowania europejskiego (1914-1939) 327

W większości krajów poziom politycznego zorganizowania nie był zbyt wysoki. Wynikało to stąd, że władze imperialne nie dopuszczały do zbyt wielkiego zagrożenia swoich pozycji, albo też stąd, że tradycyjne wzory zachowań politycznych zdołały przetrwać. W Maroku grupa młodych wykształconych mężczyzn, głównie wywodzących się z burżuazji Fezu, naszkicowała w 1934 roku „plan reform”, domagając się zmian w protektoracie francuskim. W Algierii niektórzy członkowie wykształconej we Francji klasy zawodowej zaczęli wysuwać żądania, by polepszono sytuację we francuskiej Algierii i zachowano ich własną kulturę, przy czym niepodległość była tu tylko odległym marzeniem. Publiczne obchody w 1930 roku setnej rocznicy okupacji francuskiej nadały temu ruchowi nowy impuls. W Syrii, Palestynie i Iraku dawni urzędnicy i oficerowie osmańscy, niektórzy wywodzący się ze starych rodów miejskich notabli, inni, zawdzięczający karierę służbie w armii osmańskiej, wysuwali żądania większej autonomii. Thidno im było zaakceptować własną pozycję, albowiem do niedawna należeli do rządzącej elity. W Sudanie mała grupa absolwentów szkół wyższych zaczęła w 1939 roku domagać się większego udziału w administracji.

Jednakże w dwóch krajach przywódcom udało się stworzyć lepiej zorganizowane partie polityczne. Chodzi o Tunezję i o Egipt, w których od dawna istniała tradycja dominacji wielkiego miasta nad ludnością osiadłą wsi. W Tunezji partia Ad-Dustur, która była takim samym luźnym ugrupowaniem przywódców jak w innych krajach, w latach trzydziestych została zastąpiona przez partię innego typu - Neo-Dustur - założoną przez Habiba Burgibę (ur. 1902), a kierowaną przez młodych Tunezyjczyków mających wykształcenie francuskie. Partii udało się także umocnić w prowincjonalnych miastach i wsiach nadbrzeżnych, gdzie uprawiano oliwki - w Sahilu. Podobnie działo się w Egipcie, gdzie partia Al-Wafd powstała w trakcie walk przeciwko polityce brytyjskiej po zakończeniu wojny, stworzyła stałą organizację obejmującą cały kraj. Cieszyła się poparciem elity profesjonalistów i innych grup burżuazji, a także niektó-iych - choć nie wszystkich - właścicieli ziemskich, a w momencie kryzysowym również całej ludności miejskiej. Charyzmat Zaghlula przetrwał jego śmierć w 1927 roku i mimo podziałów w przywództwie partii w 1939 roku Al-Wafd wciąż mógł twierdzić, że przemawia w imieniu narodu.

Niezależnie od ostatecznych zamierzeń tych ugrupowań i partii, ich bezpośrednim celem było osiągnięcie większego zakresu samorządu w ramach systemów imperialnych, których nie były w stanie obalić. W Wielkiej Brytanii bardziej niż we Francji polityczna i oficjalna opinia skłaniała się ku ochronie interesów brytyjskich przez zawieranie traktatów z takimi ugrupowaniami. Skutkiem tego ostateczny nadzór pozostawałby w rękach brytyjskich, zaś lokalne władze ponosiłyby odpowiedzialność. Zarazem rządom reprezentującym nacjonalistyczną opcję dałoby się ograniczoną swobodę niezależnego działania w sprawach międzynarodowych.