270

Panowanie europejskie a rządy reformatorskie (1800-1860) 271

o wiele większe znaczenie ogólne: wybuchło powstanie wśród Greków, którzy przez długi czas zachowywali stosunkowo faworyzowaną pozycję wśród podporządkowanych Osmanom ludów i których bogactwo oraz kontakty z Europą wciąż rosły. Powstanie ujawniło się w kolejnych buntach przeciwko lokalnym władcom. Po części był to jednak ruch religijny skierowany przeciwko dominacji muzułmańskiej, choć niemałą rolę odegrał w nim również rodzący się duch nacjonalizmu. Myśl, że ci, którzy mówili tym samym językiem i dzielili tę samą pamięć zbiorową powinni żyć razem w niezależnym społeczeństwie politycznym, upowszechniła się podczas Rewolucji Francuskiej, co dla Greków wiązało się z odrodzonym zainteresowaniem starożytną Grecją. W rezultacie również tutaj doszło do interwencji europejskiej - militarnej i dyplomatycznej - oraz do powstania w 1833 roku niezależnego królestwa.

Gdzieniegdzie państwa europejskie zdołały narzucić swoje bezpośrednie panowanie. Miało to miejsce poza centralnymi obszarami imperium osmańskiego, na jego krańcach, tam, gdzie pojedyncze państwa z Europy mogły działać bez szkody dla interesów innych. Na Kaukazie Rosja rozpoczęła ekspansję na południe w kierunku krajów zamieszkałych głównie przez muzułmanów, sprawując władzę przez lokalne dynastie, które wcześniej pozostawały w sferze wpływów osmańskich. Na Półwyspie Arabskim port w Adenie przejęli w 1839 Brytyjczycy działający z Indii. Miał się on stać portem na szlaku parowcowym w drodze do tego kraju. W Zatoce nabierała znaczenia obecność brytyjska oparta na sile morskiej, w niektórych miejscach wzmocniona formalnymi ugodami z drobnymi władcami portów, którzy podporządkowywali się traktatom na morzu (stąd termin, pod jakim niektóre z nich stały się znane: Oman Traktatowy, obejmujący Abu Żabi, Dubaj oraz Asz-Szarikę [Szardżę]).

O wiele ważniejsze były jednak wydarzenia w Maghrebie. W 1830 roku francuska armia wylądowała na wybrzeżu algierskim i zajęła Algier. W czasie wojen napoleońskich i tuż po nich doszło do kilku europejskich ekspedycji morskich mających na celu ograniczenie odradzającego się piractwa, ale było to wydarzenie zupełnie innej rangi. Przyczyny francuskiego podboju częściowo wiązały się z polityką wewnętrzną Francji w odrodzonej monarchii, częściowo zaś z niejasną sprawą długów powstałych w wyniku dostaw do tego kraju w okresie wojen, głównie jednak z powodu ekspansywnej dynamiki zrodzonej przez wzrost gospodarczy: kupcy marsylscy pragnęli zdobyć silną pozycję handlową na wybrzeżu algierskim. Po zainstalowaniu się w Algierii, a wkrótce potem w kilku miastach wybrzeża, Francuzi z początku nie wiedzieli, co robić dalej. Nie mogli się wycofać, trudno bowiem się wyrzec zdobytych pozycji; ponadto zlikwidowano lokalną administrację osmańską. Wkrótce też musieli rozpocząć ekspansję do środka kraju. Urzędnicy i kupcy dostrzegli perspektywy czerpania zysków ze zdobytej ziemi; wojskowi chcieli ubezpieczyć się i zapewnić sobie