268

Panowanie europejskie a rządy reformatorskie (1800-1860) 269

umożliwiło powstanie międzynarodowego rynku pieniężnego: banków, giełd, walut powiązanych z funtem szterlingiem. Zyski z handlu można było inwestować, by tworzyć nowe sfery produkcji. Kupców i żeglarzy wspierała zbrojna potęga państw europejskich. Wojny napoleońskie wykazały ich przewagę i to nie tyle w zakresie uzbrojenia, ponieważ wielkie zmiany w technologiach wojskowych pojawiły się stosunkowo późno, ile w organizacji i wykorzystaniu armii.

Ź tymi zmianami wiązał się stały wzrost ludności. Między rokiem 1800 a 1850 liczba ludności Wielkiej Brytanii wzrosła z 16 do 27 milionów, a w całej Europie powiększyła się o jakieś 50 procent. Londyn stał się największym miastem świata, liczył bowiem w 1850 roku dwa i pół miliona mieszkańców. Inne stolice również się rozrastały, pojawił się też nowy typ miasta przemysłowego zdominowanego przez biura i fabryki. W połowie wieku ponad połowa ludności Anglii pochodziła z miast. Koncentracja ludności w miastach zapewniała siłę roboczą przemysłowi i armiom, a rosnący rynek wewnętrzny zapewniał zbyt produkcji przemysłowej. Wymagało to istnienia rządów, które mogłyby bardziej bezpośrednio ingerować w życie społeczeństwa. W tym samym czasie upowszechnia się umiejętność pisania i czytania, pojawia się prasa, a to z kolei prowadziło do popularyzacji idei Rewolucji Francuskiej, tworząc nowy typ polityki opartej na mobilizowaniu opinii publicznej, by aktywnie wspierała rząd lub się mu przeciwstawiała.

Echa tej wielkiej ekspansji sił europejskich dało się zauważyć na całym świecie. Między rokiem 1830 a 1860 regularne linie parowcowe łączyły porty południowego i wschodniego Morza Śródziemnego z Londynem i Liverpoolem, Marsylią i Triestem, a wyroby tekstylne i metalowe znajdowały tu nowy, rosnący rynek zbytu. Wartość brytyjskiego eksportu do krajów we wschodnich rejonach Morza Śródziemnego wzrosła w latach 1815-1850 o 800 procent. Wtedy to beduini na Pustyni Syryjskiej zaczęli nosić koszule zrobione z bawełny lancashirskiej. Jednocześnie europejskie zapotrzebowanie na surowce dla fabryk oraz na pożywienie dla ludzi w nich pracujących zachęcało do produkcji rolnej na sprzedaż i na eksport: eksport zbóż utrzymywał się na stałym poziomie, choć jego znaczenie malało, gdy zwiększył się import zboża z Rosji. Thnezyjska oliwa z oliwek znajdowała zbyt, służyła bowiem do wyrobu mydła. Libański jedwab eksportowano do fabryk w Lyonie, a egipską bawełnę głównie do przędzalni w Lancashire. W 1820 roku francuski inżynier Louis Jumel rozpoczął uprawę znalezionej w egipskim ogrodzie bawełny o długiej przędzy, przydatnej do produkcji wysokiej jakości tkanin. Od tego czasu coraz większe obszary ziemi uprawnej w Egipcie przeznaczano pod bawełnę, którą prawie w całości eksportowano do Anglii. W ciągu następnych czterdziestu lat od odkrycia Jumela wartość eksportu bawełny egipskiej wzrosła od niemal zera do półtora miliona funtów egipskich w 1861 roku. (Funt egipski miał wartość mniej więcej funta szterlinga.)