Fitopatologia leśna (23)

6. Emisje substancji trujących

Największy problem stanowi emitowanie do atmosfery różnych substancji truj cych przez przemysł. Jest to zagadnienie o skali ogólnokrajowej, a nawet ogóln światowej. Wystarczy wspomnieć, że w 1968 r. w zasięgu oddziaływania szko wych dla drzew (szczególnie iglastych) substancji emitowanych przez przem znajdowało się 250 000 ha lasów polskich (w tym około 20% dotkniętych ś: teinie), a w związku z dalszym uprzemysłowieniem kraju w zasięgu ich może znaleźć o wiele większa powierzchnia leśna kraju (Molenda 1970), co się późni potwierdziło. Drzewa są zatruwane przez gazy powstające wskutek niezupeł go spalenia węgla i wytapiania rud zawierających siarkę. Spośród gazów tyf największe szkody powoduje dwutlenek siarki (S0₂). Drzewa iglaste są bar wrażliwe na te gazy niż drzewa liściaste, których liście na zimę opadają. Spoś iglastych najmniej wrażliwy jest modrzew. Wyróżnia się trzy stopnie poraź drzew przez gazy przemysłowe: porażenie ostre (nagłe zbrunatnienie listo opad liści i w krańcowych wypadkach zamieranie drzew), porażenia chroni (niezdrowy wygląd drzew połączony z zahamowaniem ich przyrostu) i por nieuchwytne gołym okiem, ale dające się ustalić za pomocą dokładnych poi rów (redukcja przyrostu) i chemicznych analiz listowia (Boyce 1961). Zwale; szkodliwości emisji przemysłowych jest w zasadzie możliwe tylko u ich źródła, przez wyeliminowanie z dymów fabrycznych zawartych w nich trujących g; albo przez ich rozcieńczenie poniżej granicy ich szkodliwości. Nie można jedn pomijać istniejących także innych możliwości ochrony drzew przed emisjami zów przemysłowych, które polegają przede wszystkim na zalesieniu zagrożo terenów gatunkami drzew względnie odporniejszych, hodowli drzew odporff itd. Najczęściej w Polsce występujące, a zarazem najwartościowsze gat drzew leśnych, jak sosna zwyczajna, świerk pospolity, jodła, dąb, buk, należąI stety do najmniej odpornych, a do odporniejszych zalicza się brzozę, sosnę c ną, cis i inne. O wpływie trujących gazów przemysłowych na drzewa inform m.in. Białobok (1973), a na patogeniczne grzyby leśne Grzywacz i Ważny (197 Domański (1976, 1978), Domański, S. Kowalski i T. Kowalski (1976, 1977)' Kowalski i Budnik (1977).

7. Zaburzenia atmosferyczne

Chodzi tu o gwałtowne wichury łamiące i wywalające drzewa oraz całe drzew ny, wyładowania atmosferyczne, gradobicia, okiść, szadź i inne, które nie tyle wodują choroby drzew, co ich uszkodzenia (bądź rany), przez które z kolei ją zarazki chorobotwórcze, szczególnie zaś grzyby powodujące zgnilizny dre'

B. Biotyczne czynniki chorobotwórcze

Czynniki biotyczne, czyli ożywione, powodują tzw. choroby pasożytnicze, inaczej zakaźnymi lub infekcyjnymi. Czynniki te, obejmujące żywe organ i istoty do nich zbliżone (wirusy Virus), nazywa się patogenami. Świat or zmów dzieli się na dwa nadkrólestwa: organizmy bezjądrowe, inaczej kari

rńżniamy fitoplazmy i spiroplazmy (Mollicutes). Z kolei spośród Eukaryota pa-roślin mogą być organizmy z królestwa grzybów (Mycetalia) - z pod-królestw Mycoprotista (grzyborośla), Chromista (grzyboplywki) i Fungi (grzyby Efciwe), ^{a także z królestwa roślin} (Yegetabilia) oraz królestwa zwierząt (złm-malia)- Największe znaczenie dla leśnictwa mają grzyby właściwe oraz grzybo-pływki, znacznie mniejsze, ale tradycyjnie ugruntowane - patogeny bakteryjne i należące do roślin kwiatowych. Natomiast nowymi, ale o dość szybko rosnącym znaczeniu grupami patogenów, są wirusy, fitoplazmy, spiroplazmy i nicienie.

r

1. Virus - wirusy

Wirusy są pasożytami bezwzględnymi, które mogą powodować choroby ludzi, zwierząt i roślin. Groźnymi chorobami wirusowymi ludzi są np. wścieklizna, żółtaczka, grypa i AIDS, zwierząt - pryszczyca i nosówka, a roślin - liściozwój ziemniaka i żółta karłowatość jęczmienia. Niektóre choroby wirusowe mogą przenosić się ze zwierząt na ludzi, nie stwierdzono natomiast możliwości przenoszenia się chorób wirusowych z roślin na ludzi i zwierzęta stałocieplne. Można więc spokojnie zjadać zakażone przez wirusy rośliny lub karmić nimi zwierzęta, trzeba jednak pamiętać, że same rośliny zakażone przez wirusy rozwijają się gorzej i wydają niższy plon. Drzewa zakażone przez wirusy wolniej rosną i mają mniejsze przyrosty niż zdrowe, np. topole zakażone przez wirusa mozaiki topoli o 30-40% (Cooper i in. 1986).

Wirusy należą do najmniejszych czynników chorobotwórczych roślin. Nie mają własnej przemiany materii, mogą bytować i namnażać się tylko w żywej komórce. Ich budowa jest bardzo prosta w porównaniu z najmniejszymi nawet organizmami komórkowymi. Mniejszymi od wirusów czynnikami chorobotwórczymi roślin są jedynie wiroidy, zbudowane wyłącznie z kwasu rybonukleinowego, ich rola w powodowaniu chorób drzew leśnych jest jednak mało znana.

Wirusy mają postać niewielkich cząstek o rozmiarach od kilkudziesięciu do kilkuset nanometrów. Podstawową częścią wirusa jest kwas nukleinowy, który

Rys. 1. Budowa wirusa w kształcie pałeczki (z G.N. Agriosa 1970):

a - układ podjednostek białkowych (PS) i kwasu

nukleinowego (NA) oglądany z boku,

PS    b- przekrój poprzeczny

/    układu a