Fitopatologia leśna (88)

2. Wiosenna osutka sosny

Patogen: Lophoclermium Chevall. spp.

Wiosenna osutka sosny występuje epifitozyjnie tylko na sośnie zwyczajnej, żając igty na drzewach niezależnie od wieku drzew. Znacznie mniejsze znai ma jej występowanie na sośnie czarnej, jeszcze mniejsze na wejmutce, Banksa, limbie i innych iglastych. Najgroźniejsza jest dla sosen 1-5-leti a więc w szkółkach i młodych uprawach. Zasięgiem swoim obejmuje Euro| Amerykę Północną i prawdopodobnie znaczną część Azji, są nawet doniesi ojej występowaniu w Nowej Zelandii (Rawlings 1955). Duże znaczenie gosj darcze jednak osiąga w niżowych częściach Europy, głównie w Polsce, Nii czech, Rosji, Czechach, Słowacji i na Węgrzech. Pierwsze dane o tej chorobie tują się z końca XVIII w. Pranti (1877) informuje już ojej związku z czynni! sprawczym. Wcześniejsze podstawowe prace badawcze nad nią wykonali Tul (1901) i Haack (1911). Pierwszych ich naukowych opracowań na terenie poi: dokonali Remiszewski (1901), Ferchmin (1935) i Konopacka (1932). Jak podają Orłoś i Brennejzen (1957), w latach 1934-1939 były prowadzone prace na) ochroną przed osutką sosny, którymi kierował R. Falek, a wykonywał E. Krysz-' tofik (wybuch wojny światowej nie pozwolił opublikować wyników tych prac),

II wojnie światowej badania nad osutką sosny przybrały na intensywności W Niemczech rozwinęli znaczną aktywność badawczą Rack (1954, 1958 i in.) i Schiitt (1960 i in.), w Czechach i na Słowacji głównie Janćarik ze współpracownikami (1965 i in.), na Węgrzech Pagony (1964, 1968, 1971 i in.), w Rosji wielu badaczy, jak Szewczcnko (1960), Moroz (1961), Jakowlew (1971), Wedernikow (1966) i inni, a w Polsce Orłoś i Brennejzen (1954) oraz Zaleski i Łukomsld (1966), następnie Kozłowska (1968), Chwaliński (1964, 1967, 1969 i in.), Mańki i Chwaliński (1971), Łukomski (1971, 1973) i inni. Wreszcie w latach 1970 ukazała się ważna seria prac (w Europie i Ameryce Północnej) dotycząca systematycznego i funkcjonalnego zróżnicowania czynnika patogenicznego osutki sosny, który poprzednio, przez około 100 lat, był upatrywany w jednym tylko gatunku grzyba, mianowicie Lophoclermium pinastri (Schrad.) Chevall.

Osutka sosny powoduje często bardzo wielkie straty w lasach polskich. Żale-ski i Łukomski stwierdzili w 1966 r., że w skali krajowej w lasach państwowych; | opryskuje się fungicydami rocznie około 1200-1300 ha szkółek i około 70-80 tysięcy ha upraw sosnowych.

Symptomatologia. Na zakażonych igłach (infekcja dokonuje się od wiosny do; października) pojawiają się najpierw małe, żółtawe, ostro zarysowane plamią. Często, ale nie zawsze, wskazują one miejsca, w których nastąpiło zakażei igieł, i wtedy słusznie można je nazywać plamkami infekcyjnymi. Pewność w t; względzie daje dopiero badanie mikroskopowe, plamki te bowiem są niezupełi specyficzne, tzn. mogą być spowodowane także przez inne czynniki niż patO] np. przez owady. Jeżeli sprawcą choroby jest grzyb Lophoclermium pinastri, tc we wrześniu mogą wystąpić żółte poprzeczne kreski obejmujące obwód i| później na zamarłych już igłach kreski te czernieją (rys. 48). Również od wi nia mogą się już zacząć przebarwienia całych igieł od koloru żółtobrunatnego brązowego z czerwonymi odcieniami. Przebarwienie to w ciągu jesieni i przybiera na sile i osiąga największą intensywność na początku następnej wi sny. W tym czasie pojawiają się na powierzchni igieł małe, czarne punkty-a - porażone igty z widocznymi miseczkami i piknidiami (2, I),

b - fragment porażonej igły z widoczną poprzeczną kreską i szczelinowato otwierającą się miseczką, c - worek z parafizą (z lewej) oraz nitkowatym zarodnikiem workowym (z prawej)

nidia; w większej liczbie ukazują się one z reguły raczej na igłach pojedynczych, tzn. na igłach siewek jednorocznych, niż na podwójnych. W warunkach sprzyjających chorobie piknidia mogą się jednak pojawiać już jesienią. W kwietniu i maju opada większość porażonych igieł podwójnych, a więc występujących na sosnach dwuletnich i starszych, a reszta - w ciągu lata. Inaczej zachowują się porażone igły na siewkach jednorocznych. Po zamarciu nie opadają one na wiosnę, ani niekiedy i w lecie, lecz tylko ulegają zniekształceniu, tzn. wyginają się w różnych kierunkach, co czyni siewkę nastroszoną, po czym się wykruszają. Po opadnięciu igieł podwójnych na ziemię, a na siewkach jednorocznych na pozostałych na nich porażonych igłach, ukazują się na ich powierzchni nieco uwypuklone, lśniące, czarne, owalne plamki długości 0,7-1,5 mm - miseczki patogenu.

Po utracie igieł siewki z reguły wytwarzają igły zastępcze. W wyjątkowych wypadkach, mianowicie gdy grzybnia patogena wnika z igieł do pędu, siewka zamiera. Z reguły śmierć sadzonek następuje dopiero po drugim lub następnych porażeniach, jeżeli infekcje zachodzą corocznie. Jednakże każde porażenie powoduje duże straty przyrostowe, a tym samym także osłabienie sadzonek. W warunkach suszy można jednak, być może, utratę pewnej części igieł traktować jako zjawisko korzystne dla tych sadzonek. Zaleski i Łukomski (1966) stwierdzili, że silnie porażone dwuletnie siewki miały przeciętną wysokość 14 cm, gdy tymczasem w tych samych warunkach rosnące zdrowe dwulatki osiągnęły 30 cm. Zbliżone obserwacje poczynił też Łukomski (1973). Orłoś i Brennejzen (1954) doszli do przekonania, że siewki mające więcej niż 25% chorych igieł stanowią materiał sadzonkowy tak bardzo niskiej jakości, że wysadzone na powierzchnię uprawną często giną.

Etiologia. Do niedawna przyjmowano, że jedyną przyczyną osutki sosny jest grzyb Lophoclermium pinastri (Schrad.) Chevall. W latach 70. prace wielu autorów, w tym także polskich: Kowalski i Budnik (1976, 1977), ale przede wszystkim Mintera, Staleya i Millara (1978) wykazały, że wśród grzybów znajdowanych dotychczas na igłach sosny zwyczajnej i określonych jako L. pinastri, można wyróżnić pięć gatunków: Lophodermium pinastri, L. seditiosum Minter, Staley et Millar, L. conigenum (Brunaud) Hilitz, L. pini-excelsae Ahmad i L. staleyi Minter. Z pracy Kowalskiego (1986) wynika, że w Polsce znaleziono na igłach sosny zwyczajnej dotychczas tylko dwa z przytoczonych gatunków: L. pinastri i L. seditiosum, przy czym drugi ma porażać przede wszystkim najmłodsze sosny (szkółki leśne, uprawy), pierwszy zaś raczej starsze, a więc ponad 5-letnie (starsze uprawy, młodniki, starsze drzewostany). Grzyby te, zwłaszcza L. seditiosum,