Fitopatologia leśna (89)

zagrażają tylko tegorocznym igłom sosny. Można przyjąć, że obydwa te grzyj mogą wystąpić na igłach sosny różnego wieku, ale L. seditiosum częściej na s< snach najmłodszych, a L. pinastri na starszych. Opinia odnosząca się do teg< jak bywa w rzeczywistości, musi od przypadku do przypadku opierać się na o< powiednim rozeznaniu mikologicznym.

Ukazujące się na porażonych igłach, jeszcze przed ich opadnięciem, czan piknidia mają, gdy patogenem jest grzyb Lophodermium pinastri (Ascomycete Rhytismatales), wymiary 250-400 x 200 pm i zawierają cylindryczne, bezbarwn jednokomórkowe konidia o wymiarach 5-7 x 1,2 pm (trzonki konidialn 7,5-10,0 x 2,5-3,1 pm). Jak wynika z badań Tubeufa (1901), Zaleskiego i U komskiego (1966) i innych, zarodniki te nie są zdolne do zakażenia igieł sosim wych. Potwierdzają to również badania Orłosia i Brennejzena dotyczące probli mu „samozakażania się” siewek, tzn. zagadnienia, czy patogen może się przent sić z igły na igłę w ramach jednego osobnika wtedy, gdy porażone igły jeszcze a opadły, a miseczki jeszcze się nie wytworzyły. Badania te dały wynik negatywa podobnie jak inne badania (Schutt i Lang 1975).

Miseczki (apotecja) L. pinastri - powstające dopiero po opadnięciu igieł nazk mię (u sosen starszych niż 1 rok) - są eliptyczne, czarne, długości 0,5-1,5 (najca ściej 0,7-1,0) mm i lekko wypukłe. Równolegle do dłuższej osi miseczki występi je na jej górnej stronie szpara ujściowa mająca zdolność otwierania się i zamytj nia, zależnie od stopnia wilgotności w otoczeniu. Wargi szpary są czerwone ld ciemnoszare. Miseczki tworzą się pojedynczo, w podkładce grzybniowej, któj zrazu rozwija się tuż pod kutikulą, a później wnika do komórek skórki. Jedyri szpara ujściowa miseczki i nieco przylegającej do niej powierzchni owocnika u są pod skórką igły. Wewnątrz miseczki, na jej dnie, występuje gęsta warstwa wa ków przemieszanych z parafizami (hymenium workowe). Worki mają wymiął 90—150 x 10-12,5 pm. Zarodniki workowe są jednokomórkowe, bezbarwne, ni kowate, otoczone warstwą lepkiego śluzu, o wymiarach 75-90 x 1,5-2 pm.

Grzyb Lophodermium seditiosum (Ascomycetes, Rhytismatales) różni się od pi przedniego następującymi cechami (Kowalski 1986): piknidia umiejscowione p<j skórką igły (podobnie jak w przypadku L. pinastri) mierzą 250-450 x 250 jdj trzonki konidialne są długości 7,5—12,5 pm, a konidia mają wymiary 6,2—7,5 (d 10,0) x 1,2 pm. Miseczki mają długość 0,7-2,0 mm (najczęściej 1,0-1,5 mm), gi szpary ujściowej są szare lub zielonkawe. Na dnie miseczki, w odróżnieniu odj pinastri, brak komórek skórki gospodarza (igły), gdyż wytwarza się ona calkci cie pod skórką. Worki są cylindryczne (u L. pinastri nieco maczugowate), o wyfll rach 120-225 x 12,5-15,0 pm, zarodniki workowe mierzą 90,0-110,0 x 2,5—3,1j w okresie masowego wyrzutu (od września do listopada) wykazują wysoką zfl ność kiełkowania. Poza tym na igłach porażonych przez L. seditiosum nie wyf pują poprzeczne kreski obejmujące ich obwód. (Tu warto zaznaczyć, że dość® sto można spotkać martwe igły sosny z poprzecznymi czarnymi kreskami, owocników, co przeważnie oznacza zasiedlenie ich przez saprotroficzny grzyb* smazierella acicola Lib.).    1

Po dojrzeniu miseczek może nastąpić wyrzut zarodników workowych. N® nie tego zjawiska jest uwarunkowane liczebnością dojrzałych miseczek i st*l pogody. Przy znacznej liczbie dojrzałych miseczek i dużej wilgotności wzgW powietrza (w czasie której tworzą się krople), następuje otwarcie się miJfl i wyrzut wielkiej liczby zarodników workowych, roznoszonych następnie prądy powietrza. Natomiast podczas niskiej wilgotności powietrza miseclH mykają się i wyrzut zarodników ustaje. Miseczka może się otwierać wielokrotnie, stopniowo uwalniając się od zarodników workowych. Przebieg wyrzutu zarodników workowych badano w wielu krajach. W Polsce prowadzili takie badania Chwaliński (1964, 1967, 1969) i Kozłowska (1968). Stwierdzono, że w Polsce zarodniki workowe są wyrzucane zasadniczo przez cały rok, ale dynamika tego zjawiska jest silnie zróżnicowana zarówno w poszczególnych latach, jak i dłuższych okresach, a także w różnych miejscach lasu. Na ogół występują w polskich warunkach klimatycznych dwa szczyty wyrzutu zarodników, jeden w maju i czerwcu, drugi jesienią, przypadający według Kozłowskiej (1968) na sierpień i wrzesień, a według Chwalińskicgo na okres jeszcze późniejszy, mianowicie od września do listopada, przy czym autor ten w pracy z 1969 r. wykazał, że te późne wyrzuty mogą się wiązać z silnymi zakażeniami igieł sosnowych. Stopień zakażenia materiału siewnego jest bezpośrednio związany ze zdolnością zarodników workowych do kiełkowania, która w różnych okresach bywa różna. Pierwszy zwrócił na to uwagę Rack (1963), stwierdzając, że zdolność ta jest szczególnie niska w okresie wiosennym, a potwierdzili tę obserwację dla warunków polskich Chwaliński (1964) i Kozłowska (1968). Są to ważne informacje, jeżeli zważyć, że zakażenie igieł sosnowych może nastąpić jedynie przez zarodniki workowe.

Zarodnik workowy po znalezieniu się na powierzchni igły sosnowej przylepia się do niej za pomocą otaczającego go śluzu i kiełkuje. Proces wnikania strzępek kiełkowych do wnętrza igły przedstawia rysunek 49. Dwie strzępki kiełkowe (K) grzyba Lophodermium pinastri wtargnęły przez przedsionek do szparki oddecho-

Rys. 49. Mikroskopowy przekrój podłużny przez igłę sosny porażoną przez osutkę sosny (mechanizm i drogi infekcji; wg Jonc’a - z Gaumanna):

K - strzępki kiełkowe,

V - przedsionek szparki oddechowej,

SZ - komórki zamykające szparkę,

E - skórka,

// - hipodcrmalna sklcrenchyma,

A - komora przedechowa,

DE - zniszczona przez patogena część skórki (między dwiema szparkami oddechowymi),

M - mczofil,

AM - część mezofilu ulegająca zniszczeniu (komórki o ścianach zaznaczonych -przerywaną linią),

EN - endoderma,

T - tkanka transfuzyjna,

P - floem,

X - ksylcm,

xP - miękisz drzewny,

MS - promienie rdzeniowe