klstidwa061

116

wzgl. od pachy do napięstka lub do końca pięści (podobną znamy z Estonji, gdzie nosiła, tak jak u nas, nazwę tę samą, co łokieć właściwy).

Wreszcie łokieć półsążniowy, mierzony bądź do końców palców, bądź też do końca pięści, jest w użyciu na Polesiu rzeczyckiem, na Białorusi w dorzeczu górnej Wilji i Dźwiny (gdzie chłopi odległość od stawu łokciowego do końców palców definjują jako ^ł/« łokcia) oraz podobno w paru okolicach Polski.

Ponieważ, jak widzieliśmy, zarówno łokieć jak i piędź posiadają w różnych okolicach i krajach rozmaitą wielkość, więc i ich wzajemny stosunek do siebie rozmaicie bywa wyrażany. W samem tylko państwie polskiem, nie mówiąc o innych krajach słowiańskich, mamy, jak wskazują dane zgromadzone przez uczestników badań w latach 1930 i 1931, łokcie równe 2 piędziom, 2 piędziom z 2 członami palca, 2 piędziom z 4 członami, 2 piędziom wielkim więcej trzecia mała, „blisko 3 piędziom", 3 piędziom, 3 piędziom z jakiemś „ogniwem"; wreszcie tu i owdzie na Pomorzu, północnem Mazowszu, Polesiu i Białorusi — nawet 4 piędziom. Gmatwaninę tę wydatnie powiększa jeszcze zależność miary od indywidualnych proporcyj mierzącego oraz rozmaite poprawki, na jakie zwyczaj wiejski pozwala. Mówiliśmy już wyżej, że w niektórych wsiach chłopi, mający krótsze palce, używają piędzi środkowej, pozostali zaś wskazującej. Podobnych przykładów możnaby przytoczyć wiele: ten, mając krótkie palce, dodaje sobie przy wymierzaniu łokcia cal (szerokość kciuka) do 3 piędzi; ów w podobnym wypadku dokłada 2 pierwsze stawy środkowego palca; tamten znów, posiadając wielką głowę, wogóle nie chce mierzj^rć łokcia piędziami, lecz tylko obwodem głowy i t. d.

86. Powyższe dane o piędzi i łokciu wystarczająco zilustrowały nam obraz, jaki przedstawiają ludowe miary. Potraktowaliśmy je przykładowo i dlatego obszernie. Z innemi miarami możemy -się już zapoznać znacznie pobieżniej. Najważniejszą z tych innych, z którą nam zkolei zaznajomić się -wypada, jest siąg rozpostartych rąk, liczony od końców palców jednej dłoni do końców palców drugiej (poi. sążeń, btrs., wkrs. i młrs. sążeń, bulg. siżen, stężeń, raztag, serb.-chorw. seżanj, śeźanj, hvat, vat i t. d.). Najpowszechniejszy śród Słowian i najstarszy termin, określający tę miarę, świadczy, że została ona nazwana od sięgania (sł. sęgati). Na Wielkorusi, gdzie obok niej istnieje inna, brana od pięty lub od końca palucha wyciągniętej stopy do końca palców podniesionej wgórę ręki po przeciwnej stronie ciała (t. z w. kosa ja sążeń), pierwsza nosi nazwę „ma-chowej" (machoyaja sążeń); podobnie.rzecz się ma u części pozostałych Słowian wschodnich. Jak wskazują odnośne stosunki słownikowe, „kosy sążeń" zapożyczyli od Wielkorusów Finowie-Suomi i Estowie; natomiast Czeremisi, którzy go również używają, wzięli go najprawdopodobniej od Czuwaszów. Należałoby sprawdzić, czy i do Wielkorusów ta oryginalna miara nie dostała się dzięki Turkom, zamieszkującym od wieków - środkowe dorzecze Wołgi. Natomiast zwykły sążeń niewątpliwie znany jest Słowianom od bardzo dawnych czasów; identyczną miarę miały, wzgl. mają, z jednej strony ludy germańskie, z drugiej -- wszystkie ugrofińskie; przyczem ostatnie przechowały nawet wspólną dla niej nazwę (porówn. np. fifi. syli, mordw. sel, wogul. tal, węgier. 61).

Co do stopy, to nie należy ona pierwotnie do łokcia i sążnia (którym później została podporządkowana), lecz z natury rzeczy do kroku. U pewnych zresztą ludów (np. na starożytnym Wschodzie) stopa jako jednostka miary wcale nie była używana, co zdaniem Vie-debantta tłumaczy się okolicznością, iż do mierzenia dróg lepiej nadawał się krok, podczas gdy do mierzenia materjałów i t. p. — łokieć. U ludów słowiańskich stopa znana jest zarówno na południu, jak i na północy ich rozsiedlenia; nazwę nosi bądź takąż jak w języku polskim (błrs. sta pa, wkrs. stopa, serb.-chorw. stopa, słowem Stopa), bądź obcego pochodzenia (np. serb.-chorw. taban); albo określana jest jako „łapeć*, „trzewik" i t. p. (porówn. wkrs. łapof, słowem ćrevelj). Bułgarzy i Czarnogórcy nazywają ją zresztą „nogą", podobnie j'ak szereg ludów ugrofińskich (bułg. noga, serb. noga). Byłoby ciekawe stwierdzić, do czego lud w praktyce stosuje stopę, równą długości własnej nogi (podeszwy). U nas w Myślenickiem na-przykład znajduje ona użytek tylko przy sadzeniu ziemniaków, a więc mierzy się nią, jak przystało, linijne odległości na powierzchni ziemi (ziemniak od ziemniaka sadzi się na stopę daleko).

Bardzo pierwotną i ogromnie rozpowszechnioną miarą jest krok czyli, jak mówią też nasi chłopi, chód. Znają ją oczywiście i pospolicie m. i. używają wszyscy Słowianie. Znacznie rzadszą od poprzedniej jednostkę reprezentuje oryginalny skok (młrs. pryh), notowany np. na połtawskiej Małorusi. Jest to oddalenie, na jakie skoczyć może dorosły człowiek, oparty o kij, którego wysokość równa się przeciętnej wzrostu ludzkiego. — Krok zresztą i skok stanowią już właściwie przejście od miar, ściśle związanych z wielkością ciała ludzkiego czy jego części, do tych, o jakich będzie mowa w 2. połowie § 88 oraz w §§ następnych, to znaczy do miar, zależnych od fizycznych wyczynów tego ciała (i ciała zwierząt domowych). Natomiast do pierwszej grupy należy jeszcze obwód głowy, nader pospolicie używany do mierzenia płótna etc. m. i. przez rdzennych Polaków i Białorusinów a także zachodnio-karpackich Małorusinów etc. Obwód bierze się bądź dokoła górnej części czaszki, t. j. przez czoło i potylicę; bądź też dokoła części przedniej — przez ciemię, policzki i brodę. W granicach Rzeczypospolitej mierze tej służy najpowszechniej nazwa łokcia; jakoż istotnie obwód głowy normalnie zbudowanego człowieka prawie dokładnie równa się typowemu polskiemu i białorus-