mas015 bmp

wieckiej części nadania dla klasztoru św. Jana w Mogilnie, przypisywanej na ogół Bolesławowi II¹. Wyznaczone w niej dziewięciny „per totam Mazoviam” odnoszą się do obszaru określonego bliżej siecią dziewiętnastu grodów, począwszy od Słońska i Steklina w pobliżu ujścia Drwęcy do Serocka przy ujściu Narwi i Grzebska nad górnym Orzy-cem; osobno wspomina zapiska o przeprawach w'Mąko-wie i Wiźnie². Obszar ten obejmuje tylko Mazowsze północne i nigdzie nie wkracza na teren ziemi czerskiej, natomiast w skład jego wchodzi późniejsza ziemia dobrzyńska oraz nadwiślańskie Kujawy. Płock, historyczna stolica Mazowsza, nie jest w nim położony peryferyjnie, jak w księstwie mazowieckim z czasów rozdrobnienia. Cytowany zwrot zapiski każe dopatrywać się w przekazanym przez nią terytorium rzeczywistego obszaru dzielnicy mazowieckiej w drugiej połowie XI w.; jego granicę południową tłumaczyć można albo początkową odrębnością ziemi czerskiej,, albo też, co prawdopodobniejsze, ograniczeniem zasięgu omawianego nadania do ziem podległych biskupstwu płockiemu, które południowego Mazowsza nie objęło. Za tą drugą alternatywą świadczy fakt przyznania klasztorowi dziewięciny (podczas gdy biskupstwo pobierało dziesięcinę), a także pominięcie w wykazie grodów tzw. kasztelanii kościoła płockiego na wschodzie Mazowsza, które jako własność tegoż biskupstwa nie były obciążone innymi powin-ilościami kościelnymi³. Włączenie do interesującego nas obszaru Włocławka, stolicy osobnego biskupstwa, nie wywołuje żadnych komplikacji, skoro biskupstwo to powstało dopiero w 1124 r.⁴, a zatem w kilkadziesiąt lat po sytuacji przekazanej nam przez zapiskę.

Zgodność relacji nadania dla Mogilna z informacjami Galla skłania więc do uznania mazowieckiej przynależności dzielnicowej terytorium włocławsko-dobrzyńskiego już w latach około 1070—1113, na podstawie zaś samego Galla można z pewnym prawdopodobieństwem przyjąć to samo w stosunku do ziemi chełmińskiej⁵. Natomiast przed 1138 r. nie może wchodzić w obręb tej dzielnicy okręg kruszwicki, który wyraźny, przekaz Galla zdecydowanie wyłącza z obszaru Mazowsza⁶.

Pozostaje teraz zapytać, czy terytorium rządzone przez Miecława odpowiadało administracyjnemu pojęciu dzielnicy mazowieckiej w jej granicach, jakie doprowadziliśmy do drugiej połowy XI w., czy też etnicznemu pojęciu Mazowsza określonemu przez językoznawstwo i archeologię. Wypowiadam się za pierwszym rozwiązaniem. Nie z tego nawet względu, że obszar zakreślony nadaniem dla Mogilna jak najbardziej odpowiada Gallowemu „ultra flumen Wysla”, sądzę bowiem, ze względu na siłę oporu Miecława i jego stosunki z Rusią, że m usia ł_oh"posiadać także ziemię czerską, niezależnie od ówczesnego charakteru jej związków z Mazowszem płockim. Decydujący jest tu fakt wspólnej granicy państwa Miecława z Pomorzem. Wojska pomorskie spieszą na pomoc . Miecławowi zaatakowanemu przez sprzymierzone siły Rusi i Kazimierza; widocznie przejście z Pomorza na Mazowsze mogło odbywać się bez

31

1

« Literaturą przedwojenną omawia Z. Kozłowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, z. l, Kraków 1337, nr 8; ostatnie wypowiedzi na ten temat: K. Jasiński, KUka uwag o najstarszych dokumentach Pomorza Gdańskiego, studia Źródlozn. III (1958), s. 148—150, J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. r, FOznaA 1959, s. 45, Cz. Deptuła, Krąg kościelny płocki w połowie XII UJieku„ Roczniki Humań. VIII (1960), z. 2, s. 14—20, Z. Kozłowska-Budkowa, Który Bolesław? Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Gródeckiemu w 70 rocznicą urodzin, Warszawa 1960, s. 85—86, zgodnie odnoszą tą część nadania do czasów Szczodrego.

2

KM 22: „Grudomzch, Zacrocyn, Syrozch cum medio theloneo per fluviiiro Bug, mpyn, Steclyn, Seprch, Nowy. Radcez, Osełzcłi, Zyrem--dzco, Cechanow, Stolpsco, Grebesco, Nasilzco, Visegrod, Płoczch, Do-brin, Wlodislav, pripust, Slonzch”. Tamże „transitus Navchre in Ylznas et in Macov”. Wymieniony tu Oslelsk trudno Jest identyfikować z Osielskiem pod Bydgoszczą, gdyż tamtejsze grodzisko (Zamczysko^ nie wykazuje znalezisk późniejszych niż X w.

3

   Zauważył to Już K. Potkański, O założeniu i uposażeniu klasztoru tu Mogilnie, Pisma pośmiertne, t. II, Kraków 1924, s. 189—190, 197—198. Sprawa działalności benedyktynów z Mogilna na Mazowszu i ich związków z biskupstwem płockim oraz arcyblskupstwem gnieźnieńskim wywołała w nauce szeroką dyskusję, której referowanie nie jest na-

4

   Data legacji biskupa Idziego; zob. KP II, cz. l, nr 1.

5

   Dziewięćina targowa z Chełmna wspomniana jest w innej części nadania dla Mogilna, mogła więc być darowana później. Ziemia chełmińska przed XIII w. należy w każdym razie do biskupstwa płockiego.

6

   Gall II, 5; Włodzisław I pojmawszy Zbigniewa w grodzie kruszwickim „secumtiłlum in Mazovlam transportavit'\