mas089 bmp

łań na Mazowszu nie jest nam bezpośrednio znany^4M. Natomiast z Pouczenia Monomacha wiemy, że w roku 1073 Brześć znajdował się już w rękach ruskich, gdyż Bolesław XI urządzał tam jakąś wyprawę łupieską *⁶³. Ruska przynależność tego grodu utrzymała się i nadal^{1 2 3 4}.

W roku 1101 granicę polsko-ruską stanowił dowodnie Nurzec, gdyż na tej rzece schwytano uciekającego do Polski jednego z ruskich książąt — juniorów, Jarosława Jaro-pełkowicza ^{5 6 7}. Datę powstania tej granicy można jednak cofnąć w głąb XI w. dzięki znaleziskom plomb ołowianych w Drohiczynie. Gród ten, który przejął rolę'Brześcia i stał się pierwszorzędnym ośrodkiem handlowym na szlaku z Kijowa do Polski, wymieniony został po raz pierwszy w roku 1142, jednakże niektóre z tamtejszych plomb nosiły na sobie znaki książąt z drugiej połowy XI w.; Wszewołoda I Jaro-sławicza, księcia kijowskiego, oraz Olega Swiętosławicza, księcia czemihowskiego⁵. Fakt ten poświadcza, że już około 1080 r., na kilkanaście lat przed śmiercią Wszewołoda I, ośrodek handlowy w Drohiczynie był przez Rusinów wykorzystywany jako część ich terytorium ^4fi7. Na ten właśnie czas datuje powstanie drohickiego zespołu osadniczego również archeologia⁸.

Dane archeologiczne i latopisarskie układają się harmonijnie w jednolity obraz dziejów Podlasia w X—XI w. Na podstawie charakterystycznego rozmieszczenia cmentarzysk mazowieckich oraz kurhanów obu typów, a wreszcie ruskiego charakteru grodu Drohiczyna mamy prawo wyróżnić trzy kolejne fazy podlaskiego osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Fazę pierwszą stanowi rzadka ludność kurhanów ciałopalnych, pochodzenia zapewne wschodniosło-wiańskiego, odnoszona, nie bez wątpliwości, do wieków VH—VIII. W drugiej fazie wlewa się na teren Podlasia liczna fala osadnictwa mazowieckiego, idąca wzdłuż Bugu, Broku, a głównie Nurca i zajmuje najdogodniejsze ziemie w zlewisku tych rzek. Ekspansja ludności grobów z obstawą kamienną musiała trwać mniej więcej do pierwszej połowy XI w., skoro jeszcze na ten sam wiek datować trzeba trzecią falę ludnościową, imigrację osadnictwa drehowickiego „kurhanów szkieletowych”. Drehowicze osiedlali się wszędzie obok Mazowszan.

Co przemawia za taką właśnie kolejnością faz migracyjnych? Po pierwsze, kolonizacje mazowiecka i drehowicka nie były równoczesne, w przeciwnym bowiem razie nie nastąpiłoby przemieszanie ludności, lecz stopniowa likwidacja „puszczy międzyplemiennej” z obu stron, aż do zetknięcia się obu elementów na określonej linii. Po drugie, drehowicka kolonizacja „kurhanów szkieletowych” musiała być późniejsza od mazowieckiej, gdyż: a) skupiska osad mazowieckich wiążą się szczególnie z biegiem rzek podlaskich, gdzie występują w zwartych kompleksach, rzeki zaś są najłatwiejszymi drogami osadnictwa, b) naczelny gród krainy, położony w środku najgęstszego skupiska ludności mazowieckiej, i powstały dopiero w końcu XI w., posiada charakter ruski, c) ludność mazowiecka korzysta z drehowickich przedmiotów kultury materialnej, zwłaszcza ozdób, co da się najlepiej wytłumaczyć przodującą rolą ruskiego Drohiczyna w życiu gospodarczym całego terenu o ludności mieszanej; wytwarzane przez drohickich rzemieślników przedmioty znajdowały zbyt także wśród ma-

12*

179

1

sach Czerwień 1 Brześć posiadają różną przynależność dzielnicową, a tereny między nimi są słabo zaludnione, zob. A. N. Nasonov, o.c., S. 128—130.

2

Niesłusznie przyjmuje G. Rhode, o.c., t. I, s. 72, że wyprawa z roku 1041 świadczy o ruskiej władzy po obu brzegach Bugu aż do ujścia Nurca. Rhode argumentuje, że posuwanie się. wojsk Jarosława łodziami wzdłuż Bugu byłoby w przeciwnym wypadku lekkomyślnym uprzedzeniem Mazowszan o wyprawie. Jednakże w którymś miejscu ekspedycja musiała i tak wpłynąć w granice państwa przeciwnika, obojętne czy pod Brześciem, czy też przy ujściu Nurca.

3

462 pwl I, s. 158—159. Z kontekstu wynika, że wyprawa miała miejsce w zimie 1073—74, gdyż cały ten fragment Pouczenia jest opowiadaniem ciągłym; Monotnach zaznacza nawet pory roku, kolejno po soDie następujące.

4

4M W 1097 r. Brześć znajduje się w posiadaniu Świętopełka Izjasła-wicza, księcia kijowskiego (PWL. I, s. 178).

5

4W PWL. 1, s. 182: ,,prelstiv- Jaroslav- Svjatopol616’ Jaroslava Jaro-polćlća, l Jat- i na Nuró, 1 privede i k- otcju Svjatopolku”. Do Nurca sięgała więc wtedy władza ruska. Poza Nurcem leżą w zwartej masie osady wchodzące w skład uposażenia biskupstwa płockiego, terytorium to musiało zatem należeć do Polski w okresie powstania tegoż biskupstwa, a więc w czasach Szczodrego.

6

   B. A. Rybakov, Torgovija, s. 344, K. Muslanowicz, Wczesnośredniowieczny ośrodek, s. 295—296.

7

   Wszewołod umarł w 1093 r., w Kijowie rządził od 1078 r., przedtem W Ferejasławiu.

8

ws K. Musianowicz, Wczesnośredniowieczny ośrodeh, s. 287. Autorka podaje, że Drohiczyn powstał na obszarze przedtem nie zamieszkałym.