P1010544

swoją nowością. Nie eliminowało lo faktu, iż we własnej świadomości reformatorów aktywnie działały stereotypy poprzedniej kultury. W wielu wypadkach reformy Piotra mogą być rozpatrywane jako kardynalna zmiana nazw w ramach już istniejącego kodu kulturowego. W licznych ideach, na których był budowany' system relacji państwowości Piotra z Zachodem, przebija się — - czy to w postaci polemiki, czy to w formie kontynuacji, często związanej z zasadniczymi transformacjami — koncepcja „Moskwa — i rzec i Rzym”. Idea la w określonych momentach oddziaływała na realną politykę, podczas gdy na innych etapach nabierała czysto scmiotycznego charakteru.

Na semiotyczny związek z ideą „Moskwa — trzeci Rzym” nieoczekiwanie natrafiamy w niektórych aspektach budowy Petersburga i przeniesienia stolicy do tego miasta. Z dwóch możliwości - - stolicy' jako ośrodka świętości i stolicy' znajdującej się w cieniu cesarskiego Rzymu - Piotr wybrał drugą. Orientacja na Rzym z pominięciem Bizancjum naturalnie stawiała problem rywalizacji z Rzymem katolickim o prawo do historycznego dziedzictwa. Sytuacja la w pewnym sensie była powtórką ..sporu o dziedzictwo” pomiędzy Rzymem a Nowogrodem, !.ha v- znalazł swoje odbicie w OjMtioicści o białym kłobuka. Należy przy' tym pamiętać, że Petersburg z określonego punktu widzenia byl odbierany jako historyczny następca Nowogrodu. Tego rodzaju symbolika dla ludzi epoki Piotra była podtrzymywana, po pierwsze, poprzez podkreślanie historycznego prawa Rosji do brzegu Newy jako tlo terytorium należącego do Nowogrodu, po drugie, poprzez związek Nowogrodu i Petersburga z lynt samym patronem Aleksandrem Newskim i, po trzecie, przez i o, że Petersburg należał do diecezji arcybiskupa Nowogródzkiego i Pskowskiego.

W tym kontekście nazwanie nowej stolicy Grodem Świętego Piotra nieuchronnie kojarzyło się nie tylko z wysławieniem niebieskiego opiekuna Piotra Pierwszego, ale i z wyobrażeniem Petersburga jako Nowego Rzymu. Ta orientacja na Rzym przejawia się nie tylko w nazwie stolicy, lecz i w jej herbie: jak to ukazał J. I. Wilenba-ckow, herb Petersburga zawiera w sobie zmodyfikowane motywy herbu miasta Rzymu (lub Watykanu jako spadkobiercy Rzymu), i lo, oczywiście, nie mogło być rzeczą przypadku. Przykładowo, skrzyżowanym kluczom w herbie Watykanu odpowiadają lak samo skrzyżowane kotwice w herbie Petersburga; ułożenie kotwic łapami do góry wyraziście wskazuje na ich pochodzenie — klucze w herbie biskupa rzymskiego są również zwrócone bródkami do góry. Symbolika herbu Petersburga daje się rozszyfrować właśnie dzięki tej relacji. Z jednej strony kotwica jako symbol zbawienia i wiary jest doskonale znana emblcmatyce baroku; zestawienie jej z kluczem jest czymś naturalnym i stosownym. Ale jednocześnie kotwica me-tonimicznie oznacza flotę — umieszczona na miejscu kluczy apostoła Piotra oznacza to, czym Piotr (imperator, a nie apostoł) zamierza otworzyć drzwi swego „raju” (Wlenbachow, informacja ustna). W ten sposób herb Petersburga semantycznie odpowiada nazwie miasta: nazwa i herb jawią się jako werbalne i wizualne wyrażenie jednej wspólnej idei.

Jednocześnie szczególnego znaczenia nabiera ostentacyjne wprowadzanie w Petersburgu kultu apostołów Piotra i Pawła. Zostaje im poświęcona katedra w twierdzy pie-i ropa wio wskiej, która według pierwotnego planu miała stanowić centrum miasta. Nie sposób nie widzieć w tym nawiązania do miejsca, jakie w semiotyce planowania miasta zajmuje katedra świętego Piotra w Rzymie.

W lej perspektywie częste określanie Petersburga „rajem” zarówno przez samego Piotra, jak i przez ludzi z jego otoczenia mogło oznaczać nie zwyczajną pochwalę wybranego i ukochanego skrawka ziemi, lecz właśnie wskazywać na świętość tego miejsca. Tak oto, Mieńszykow w liście do Piotra z 10 grudnia 1709 roku nazywa Petersburg „ziemią święta” (Pis'ma i bumag i Pietra, IX, 2, s. 1356). Sama nazwa „Sankt-Pietierburg” kryje w sobie możliwość dwojakiego odczytania, ponieważ epitet „święty” może się odnosić zarówno do Piotra (apostola czy imperatora —■ o tym będzie jeszcze mowa niżej), jak i do miasta. Jeżeli niemiecka nazwa „Sankt Petersburg” gramatycznie oddaje moment dzierżawczy i zgodnie z tym tłumaczy się jako „miasto świętego Piotra", to przyjęta w Rosji nazwa „Sankt-Pietierburg” (z utratą dzierżawczej cząstki «-s») zaciemnia to znaczenie i może być odbierana jako „święte miasto Piotra". Warto zauważyć, że rosyjska nazwa „Pie-titrburg”, przeciwstawna niemieckiemu „Petersburg”, jest