P1070340

Również aż do schyłku XIX w. przetrwała podstawowa treść czasownika pomijać "przechodzić obok, wymijać": „Jego przednie straże jut Lwów pominęły i zbliżały się do brzegów Sanu”. Kaczk. Olbracht III, 260; „Ptak mnie pomija w milczeniu”. Rom. Poezje I, 5, Dor. Warto dodać, że analogiczne, przestrzenne znaczenie miał inny czasownik, używany dziś wyłącznie na oznaczenie przebiegów w czasie: przemijać, przeminąć (por. „Okręty port przeminęły”. Troć).

W sposób interesujący ułożyły się dalsze losy wyrazów, które w pierwotnych. konkretnych użyciach były sobie bardzo bliskie, mianowicie czasowników poszlakować i naśladować. Oba miały to samo znaczenie ogólne 'iść po czyichś śladach". Poszlakotoać było zapewne bardziej wy-' specjalizowane semantycznie, odnosiło się przede wszystkim do czynności łowieckich („Po śniegu prędko zająca poślakować można”. Zaw. Gosp., L), stąd też szybko zyskało treść przenośną 'tropić, śledzić’: „Gdziekolwiek urzędnicy takich swawolników poszlakują, mają ich imać”. Vol. Leg. 3, 14; „Wiedział, że chociaż skłama, nikt go nie poszlakuje”. Pot. Arg. 96, L. Dalszy rozwój wyrazu sprowadzał się już tylko do przesunięcia dominanty semantycznej: "tropić, śledzić" - - 'podejrzewać"---'rzucać podej

rzenie, obwiniać" („Złapali Cygana, który był poszlakowany, że kradzionego konia sprzedawał”. Krasz. Czarna 129, Dor.).

Natomiast naśladować długi czas zachowywało pierwotną treść postępować za kim". Było to typowe znaczenie wyrazu w XVI i XVII w.; por. „Jam, ojcze, gotowy, wiedź, gdzie chcesz, ja cię będę naśladował”. Koch. P Jer. 255; „Poważny senat przed nim postępował, tego moskiewski poseł naśladował”. Chełch. Poprz. A 2, L. Treść ta motywowała jeszcze bezpośrednio metaforyczne zastosowania wyrazu, np. „Tego lekarza tak łaska Pańska (...) naśladowała, że nie tylko ciałom ludzkim, ale i duszom były lekarstwa jego użyteczne”. 1 Leop. pr. Act.; 'towarzyszyła mu ; „Wszyscy miłują dary a naśladują odpłat”. Leop. 1, 2, 3, L "biegają za odpłatami, ubiegają się o odpłaty’’.

Przejście do znaczenia współczesnego musiało nastąpić w kontekstach, w których na pierwszy plan wysuwała się cecha nie tyle postępowania za kim lub za czym", ile 'stosowania się do kogo lub czego", np. „Będzie się układnie a ludzkie sprawował i naśladował w tym woli mojej”. 1 Leop. 2, Macch., L.

Tak więc dalszy rozwój semantyczny tych dwóch czasowników, bliskich sobie w użyciach wyjściowych, konkretnych, doprowadził do bardzo wyraźnej, wręcz skrajnej dyferencjacji ich wtórnych treści.

Nasuwa się pytanie, jaki typ zmiany reprezentują przesunięcia „od konkretu do abstraktu”, jeśli chodzi o radykalność przebiegu: czy są przeobrażeniami całkowitymi, które powodują z zasady usunięcie treści pierwotnej, konkretnej, czy też doprowadzają jedynie do polisemii wyrazu?

Otóż wydaje się, że o ile oboczność znaczenia ..zmysłowego" i abstrakcyjnego bywa na ogół tolerowana w kategorii rzeczowników, o tyle w czasownikach następuje jej eliminacja. Znaczenie starsze, konkretne wycofuje się z języka; wskutek tego treść wtórna, odsyłająca do sfery pojęć intelektualnych, nabiera charakteru podstawowej. Czasowniki prefiksalne od podstawy wieść — zawieść, dowieść, zwieść itp. w polszczyźnie potocznej zatraciły całkowicie dawną treść konkretną („Zawiodę cię do domu" możliwe jest tylko w archaizowanym stylu książkowym) i są w tej chwili używane wyłącznie w znaczeniach genetycznie wtórnych: rozczarować’, 'udowodnić’, "oszukać, wprowadzić w błąd*^M.

Wzruszyć już tylko w bardzo niewielu związkach zachowuje stare znaczenie 'wprawić w ruch, poruszyć*, np. wzruszyć ziemię koto krzewów, wzruszyć ramionami itp.¹⁷. Charakter całkowicie reliktowy mają użycia dosłowne czasownika razić (rażony piorunem, apopleksją)-, dominująca dziś treść "sprawiać przykre wrażenie*, 'sprzeciwiać się normom estetycznym lub etycznym* ustabilizowała się zapewne w kontekstach, w których była mowa o percepcji i ocenie wrażeń zmysłowych: „Światło lampy oczy moje razi”. Słów. Mind. 30, Dor.; „Stęchlizna razi tam powonienie’. Jeż, WD 261. Wahać się zachowuje odcień dosłowny tylko w połączeniu z nazwami przedmiotów wykonujących wychylenia o charakterze regularnym, równomiernie w obie strony od położenia spoczynkowego (wahadło, szalka, ciężarek na sznurze). W innych kontekstach czasownik został zastąpiony przez synonimy, np. drgać („Drganie, czyli wahanie strun instrumentu, na którym grają”. Hub. Mech. 147, L), chwiać się („Nad hełmem jego dwa szkarłatne pióropusze się wahają”. Staś. Num. 87, L). kołysać się, huśtać się („Teraz się wahasz lekko w jedwabnym hamaku”. Słów. Poem. I, 121, Dor.), bujać („wahać nogami”, przykład redakcyjny wSW).

Bywa jednak i tak — choć jest to wypadek wielokrotnie rzadszy — że traci żywotność właśnie znaczenie przenośne, ostaje się zaś w języku treść starsza, konkretna. W XVT w. czasownik otworzyć znaczył także ujawnić, odkryć, wyjawić* np. „Gdy owi heretykowie niszczeć poczęli, inny się heretyk Apoloniusz otworzył". Sk. Żyw. 1, 292. „Wolał zginąć niż otworzyć to, co na spowiedzi słyszał”. Birk. Gł. Kun. 44, L. Treść ta nie

^,ł a oto przykłady starszych użyć tego czasownika w znaczeniu 'sprowadzić z drogi”: „Diabeł jako jeszcze w raju zaczął człowieka zwodzić od Boga do siebie*'. Gil Post. 203; „Na to zaostrzyli języki swe, aby ludzi serca niewinnego zwiedli od Pana swego”. Rej, Post. X 5, L.

¹⁷ W starych swych użyciach przenośnych czasownik wzruszyć miał zakres szer-szy niż dziś, znaczył ogólnie ‘poruszać duchowo”, na przykład ‘podburzać, buntować* („Wołali Żydzi na Pana: zakazuje on czynszu dawać cesarzowi, wzruszawa lud". Żarn. Post. a 6, L), ‘oburzać” („Nie wzruszaj się przeciw bliźniemu leda o krzywdę”. Radź. Syr. 10/6, Bibl. Gd.), ‘zachęcić, pobudzić” („Jak Mesala swą łaską wzruszał Tybulusa, tak też wiersz mój wzbudziła (...) twoja dzielność". Stryjk. Henr. A,

L) itp.

103