img036 (4)

Pies przebiegł przez ulicą,

Jak pokazują powyższe przykłady, przestrzeń-dyskursu ma cechy analogiczne do przestrzeni fizycznej? mówiący (a także słuchacz) „przebiega” taką abstrakcyjną przestrzeń w myśli w taki sam sposób, w jaki „przebiega się oczami” obserwowaną scenę. Zauważmy, że w języku polskim tę właśnie analogię oddają metafory'przebiec coś w myśli, przebiec coś myślą (por. też wyżej, 3.3).

Podobnie jak ruch fizyczny, ten abstrakcyjny ruch ma swój początek i koniec, a także określony kierunek. Ilustruje to przykład z pocztą i dworcem, a także klasyczny już w literaturze przykład zwany „przykładem pesymisty i optymisty”: wyrażenia butelka do połowy pusta i butelka do połowy pełna mają tę samą treść pojęciową, ale różnią się znaczeniem — inny jestjde-runek abstrakcyjnej podróży mówiącego przez abstrakcyjną przestrzeń pojęciową.

Z perspektywą łączy się także sposób konceptuali-zacji ogólnego układu elementów sytuacji oglądu. Kanoniczny układ to taki, w którym nieruchomy widz obserwuje toczącą się na scenie akcję (por. opis metafory * teatru w 5.2). Układ ten wyrażają takie proste wypowiedzi jak

ale i bardziej abstrakcyjne obrazy abstrakcyjnych scen:

Sytuacja w gospodarce zmienia się wraz z postępem procesu prywatyzacji.

Doświadczenie zmysłowe uczy jednak, że istnieje również druga, niemal tak samo uprawniona możliwość: widz może się przesuwać względem nieruchomej sceny. Ten sposób obserwacji jest także odbierany jako ruch, mimo, że w gruncie rzeczy jest to złudzenie ludzkich zmysłów. Na przykład, elementy krajobrazu widziane z okien jadącego pociągu robią na nas wrażenie ruchomych. Znajduje to odbicie w strukturze wypowiedzi.

Powiemy bowiem,

Za oknem pociągu przesuwały się pasma pokrytych lasem wzgórz,

mimo że w gruncie rzeczy „przesuwają” się nie wzgórza, ale wagony jadącego pociągu. Podobnie jak w przypadku obserwacji zmysłowej, oba te rodzaje ruchu — prawdziwy i złudny — są pojmowane w ten sam sposób.

Analogia ta znajduje wyraz także w bardzo abstrakcyjnych konceptualizacjach, np.

W tej teorii natrafiamy od czasu do czasu na braki i nieścisłości.

„Teoria” jest skonstruowana jako pewien obszar w przestrzeni, przez którą wędruje autor konceptuali-zacji, „od czasu do czasu” skupiając uwagę na mniejszym polu, ograniczonym ramami oglądu i zawierającym kolejną porcję „braków i nieścisłości”.

Istotnym aspektem perspektywy jest także relacja między dwiema podstawowymi rolami charąkterystycz-1 nvmr dla procesu obserwacji: rolą przedmiotu i podmiotu konceptualizacji. W terminologii Langackera relację tę określa się jakolśtopień upodmiotowienia (ang. subjectification). Jego przejawy w strukturze języka wyjaśnia Langacker nawiązując znów do metafory oglądu. Otóż jak pamiętamy, najbardziej typowy ogólny układ elementów oglądu sytuuje obserwatora niejako na obrzeżu pola widzenia zdefiniowanego jako pełne (por. 5.2). Tak więc obserwator ma raczej świadomość własnej obecności w całym układzie niż wyraźny obraz samego siebie. Jest w nim podmiotem, a nie przedmiotem obserwacji. Wyobraźmy sobie teraz sytuację, w której obserwator widzi cały układ — z samym sobą włącznie — niejako „z lotu ptaka”. Dla zrozumienia takiej sytuacji można by użyć następującego prostego porównania. Otóż wyobraźmy sobie Marię, która przy-

73