img073 (27)

dyskusji, miały zarówno zwolenników, jak też zdecydowanych przeciwników i dotychczas brak zgodności w ocenie ich wartości naukowej.

Niezależnie od powyższych zastrzeżeń właściwe wykorzystanie założeń różnych teorii psychologicznych przy interpretacji zachowania się dziecka wymaga ich dobrej znajomości. Chcąc interpretować zaobserwowane fakty z punktu widzenia psychologii indywidualnej, psychoanalizy lub teorii frustracji, trzeba dobrze znać założenia teoretyczne wymienionych teorii i wiedzieć, jak stosuje się je w praktyce. Wyzyskanie tego sposobu interpretacji zachowania się wymaga więc posiadania gruntownej wiedzy psychologicznej, zaś brak jej może prowadzić do wulgaryzacji i wypaczenia założeń tych teorii oraz być powodem wyprowadzania błędnych wniosków interpret acyj nych.

Należy również przestrzec przed generalizacją podstawowych tez wymienionych teorii. Niekiedy, po powierzchownym zapoznaniu się z określoną teorią, próbuje się doszukiwać we wszystkich dzieciach kompleksów niższości, stłumionych popędów, niezaspokojonych potrzeb, przeżyć frustracyjnych, naginając zaobserwowane fakty do odpowiednich założeń teoretycznych. Jeśli przyjmując te zastrzeżenia można zgodzić się, że w pewnych ściśle określonych przypadkach przy interpretacji zachowania się mogą być przydatne założenia niektórych z wymienionych wyżej teorii, to trzeba ustosunkować się krytycznie wobec prób ich generalizacji, tworzenia z nich jakiejś ogólnej teorii zachowania, która miałaby tłumaczyć całokształt ludzkiego działania w wielu sytuacjach życiowych.

Ani kompleksy niższości, ani poważne konflikty na tle tłumienia popędu płciowego, ani ciężkie przeżycia frustracyjne nie występują u wszystkich dzieci, stąd też w odniesieniu do większości z nich założenia tych teorii nie znajdują zastosowania. Mogą one natomiast być przydatne przy interpretacji zachowania się niektórych dzieci niedostosowanych społecznie, choć tu także zaburzenia w ich zachowaniu się są zazwyczaj wywołane przez większy zespół czynników, wśród których pewną rolę może odgrywać poczucie mniejszej wartości, tłumienie instynktów i emocji, przeżycia frustracyjne.

Prócz nich zachowanie się . dziecka jest uzależnione od występujących w jego organizmie procesów fizjologicznych, od społecznych warunków życia, doświadczeń indywidualnych, świadomych procesów psychicznych. Dlatego, uwzględniając przy interpretacji zachowania się dzieci i młodzieży jego zależność od niektórych mechanizmów psychicznych, trzeba je rozpatrywać na tle całokształtu aktualnych i minionych warunków' życiowych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wpływ środowiska społecznego, wychowania oraz samowychowywania.

9. Cele działania i wykonywane zadania

Przy interpretacji zachowania się trzeba uwzględnić jego zależność od celów' działania i zadań realizowanych przez daną osobę. Jak zaznacza T. Tomaszewski, „to, co wyróżnia człowieka od innych istot żywych, to nieustanne dążenie do jakichś celów', realizowanie jakichś zadań. Człowiek stawia sobie coraz to nowe cele i doskonali sw'oje czynności w dążeniu do ich realizacji, sam przy tym wznosi się na coraz wyższy poziom, którego miarą jest poziom zadań, jakie podejmuje i do których realizacji się przybliża”.¹

Cele działania mogą być sformułowane mniej lub bardziej dokładnie. W ujęciu W. Szewczuka „cel, do którego zmierza działanie człowieka, gdy zostanie jednoznacznie określony i skonkretyzowany, staje się jego zadaniem (podkreślenie W. S.)”.²

Pojęcie zadania odgrywa ważną rolę w wypracowanej przez T. Tomaszewskiego teorii czynności. Zgodnie z jej założeniami zadanie wyznacza przebieg czynności. Nawiązując do koncepcji przystosowawczej funkcji zachowania się autor ten wyraża pogląd, że zadanie jest następstwem naruszenia równowagi organizmu ze środowiskiem, co powoduje powstanie planu działania zmierzającego do przywrócenia tej równowagi.³

Koncepcję motywacyjnej funkcji zadania rozwija J. Reykowski uwzględniając przy tym założenia teorii rozbieżności informacyjnej.⁴ Problematyką tą zajmuje się również Stanisław Mika, który dokonuje ich podziału oraz analizuje funkcję spełnianą w procesie kształtowania się osobowości.⁵

Cele działania oraz zadania do wykonania są zazwyczaj wyznaczone przez społeczną rolę jednostki. Należy ona do różnych grup, które przejawiają w odniesieniu do swych członków określone wymagania, oczekiwania, nastawienia, wytwarzają normy regulujące ich zachowanie się.

Cel można traktować jako pewien subiektywny proces psychiczny przyjmujący formę wyobrażeń, pragnień, aspiracji występujących w świadomości danej jednostki. Przy takim rozumieniu tego pojęcia wyjaśnianie zachowania się jego zależnością od określonych celów jest jednym

10 — Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży 145

1

T. Tomaszewski: Wstęp. W: Psychologia. Pod red. T. Tomaszewskiego, jw., s. 9.

2

¹ W. Szewczuk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. 2, jw., s. 88.

3

   T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii, jw.

4

   J. Reykowski: Zadania pozaosobiste jako regulator czynności. W: Studia nad teorią czynności ludzkich. Pod red. I. Kurcz i J. Rcykowskiego, jw., s. 103—143.

5

   St. Mika: Uwagi o koncepcji zadań Tadeusza Tomaszewskiego. W: Studia nad teorią czynności ludzkich, jw., s. 145—170.