img075 (25)

„Jurek po powrocie do domu byl w «złym humorze». Pokłócił się z siostrą, w sposób arogancki odpowiadał na pytania matki, w czasie obiadu rzucił ze złością na stół trzymaną w ręce łyżkę. Istniejąca sytuacja nie usprawiedliwiała zachowania się Jurka, gdyż wszyscy domownicy odnosili się do niego uprzejmie. Gdy chłopiec uspokoił się nieco, na pytanie matki, dlaczego w ten sposób reagował, odrzekł, że sam nie wie, «co go tak naszło». Jak twierdził, nie doznał w szkole żadnych przykrości ani ze strony kolegów, ani też nauczycieli, co mogłoby w pewnym stopniu tłumaczyć jego niewłaściwe zachowanie się w domu.

W opisanym przypadku, czynników determinujących agresywność Jurka nie można więc szukać w sytuacjach zaistniałych na terenie domu i szkoły. Aktualnie występujące przeżycia psychiczne (gniew, rozdrażnienie) również nie wyjaśniają genezy opisanych faktów, gdyż nie wiadomo, dlaczego chłopiec byl rozgniewany i —jak świadczą o tym jego wypowiedzi - on sam też nie zdawał sobie z tego sprawy.

Powyższe fakty stają się natomiast zrozumiałe po rozpatrzeniu dodatkowych informacji dotyczących pewnych celów życiowych Jurka. Od kilku lat marzył on o tym, by po ukończeniu szkoły podstawowej rozpocząć naukę w technikum maszyn lotniczych. W dniu, w którym zaszły opisane tu zdarzenia, wychowawca klasy miał pogadankę na temat wyboru zawodu. Powiedział w niej m.in., że do technikum maszyn lotniczych mogą być przyjęci jedynie najzdolniejsi uczniowie mający bardzo dobre postępy w nauce. Jurek należy do uczniów przeciętnych.

Wniosek: Zachowanie chłopca staje się zrozumiałe po wzięciu pod uwagę jego niektórych celów życiowych (plany dotyczące uczęszczania do technikum maszyn lotniczych). Zagrożenie możności realizacji tego celu wskutek otrzymanych na lekcji wychowawczej informacji wywołało wystąpienie stanu napięcia emocjonalnego, który mógł mieć wpływ na zachowanie się Jurka w domu”.

10. Komplementarne i konkurencyjne interpretacje zachowania się

Przy dokonywaniu interpretacji zachowania się istnieją nieraz możliwości różnego wyjaśnienia występujących w nim faktów. Wyjaśnienia te mogą być konkurencyjne lub komplementarne.

Dwa wyjaśnienia pewnego zjawiska określimy mianem konkurencyjnych, gdy są one sprzeczne i tylko jedno z nich jest prawdziwe. Odrzucenie jednego z konkurencyjnych interpretacji wymaga przeprowadzenia dokładniejszej analizy przypadku, dokonania dodatkowych obserwacji, uzyskania nowych informacji.

Przykładem wyjaśnień konkurencyjnych jest interpretacja zaobserwowanej u dziecka skłonności do izolacji od rówieśników, występującym u niego poczuciem mniejszej wartości lub też wysoką samooceną połączoną z negatywną oceną grupy rówieśniczej. Wyjaśnienia te są konkurencyjne, gdyż wysokiej samoocenie nie towarzyszy poczucie mniejszej wartości. Zachodzi wtedy potrzeba przeprowadzenia dalszych obserwacji lub zebrania w inny sposób dodatkowych informacji o dziecku w celu stwierdzenia, które z tych wyjaśnień jest prawdziwe.

Odrzucenie jednego z konkurencyjnych wyjaśnień może również dokonywać się przez zanalizowanie ich założeń teoretycznych; przyjmujemy wtedy wyjaśnienie posiadające założenia teoretyczne odpowiadające stanowi współczesnej wiedzy.

Powyższy sposób eliminowania jednego z konkurencyjnych wyjaśnień zilustrujemy na przykładzie.

Kradzieże popełniane przez nieletniego można próbować tłumaczyć wpływem wrodzonych skłonności przestępczych lub też niekorzystnym oddziaływaniem środowiska społecznego. Pierwsze z tych wyjaśnień należy odrzucić, gdyż teorie, zakładające istnienie wrodzonych skłonności przestępczych przyjmujących m.in. formę uwarunkowanego dziedzicznie „instynktu kradzieży”, nie są akceptowane przez współczesną naukę. Można natomiast przyjąć drugie z podanych wyżej wyjaśnień, ponieważ wpływ środowiska społecznego na rozwój przestępczości nieletnich został potwierdzony przez liczne badania.

Wyjaśnienia komplementarne nie są sprzeczne, lecz uzupełniają się wzajemnie pozwalając na bardziej wszechstronne wyjaśnienie analizowanych faktów. Przy dokonywaniu psychologicznej interpretacji zachowania się jedno wyjaśnienie może wtedy dotyczyć aktualnych przyczyn zachowania się, drugie zaś przyczyn odległych w czasie. W zakresie aktualnych przyczyn jedno z wyjaśnień komplementarnych może odnosić się do wpływu podniet zewnętrznych, drugie zaś do zależności zachowania się od oddziaływania określonych procesów fizjologicznych 'lub procesów motywacji. Ze względu na dialektyczny związek zachowania się ze środowiskiem społecznym, funkcjonowaniem organizmu, treścią świadomych procesów psychicznych oraz mechanizmów psychicznych, it/erpretacje komplementarne są niezbędne do wyczerpującego wyjaśnienia genezy ludzkiego postępowania.

Oto przykład komplementarnych interpretacji zachowania się obserwowanego dziecka.

Uczeń, uzyskujący zazwyczaj bardzo dobre postępy w nauce, na jednej z lekcji zapytany przez nauczyciela nic udzieli! poprawnej odpowiedzi i otrzyma) ocenę niedostateczną. Opierając się na obserwacjach oraz innych źródłach informacji stwierdzono u niego podwyższoną ciepłotę ciała, zle samopoczucie, trudności w skupieniu uwagi. Ponadto przed lekcją został uderzony przez jednego z kolegów, zaś poprzedniego dnia byl niesłusznie ukarany w domu przez matkę. Wszystkie te wyjaśnienia zachowania się obserwowanego ucznia mają charakter wyjaśnień komplementarnych uzupełniających się wzajemnie i pozwalających na pełniejsze zrozumienie genezy zaobserwowanego zachowania.

Wyodrębniając poszczególne rodzaje psychologicznej interpretacji należy wskazać na ścisłą zależność zachodzącą między nimi, co uzasadnia potrzebę dokonywania interpretacji komplementarnych. Aby uzyskać

149