img082 (21)

i wszędzie bezwzględnie przestrzegane, niezależnie od okolicznośc i l'n stulat ten nie jest oczywiście przez dzieci realizowany w ich rzeczywistym postępowaniu, często natomiast wpływa na surowość ocen dokony wniiyi Ii w odniesieniu do postępowania innych osób. Omawiane stadium ro/wn|n określa się jako pryncypializm moralny; najczęściej umiejsetmlii się je w wieku 13-15 lat.

Dalszy postęp w rozwoju moralnym polega na tym, że dziecko zuc/y na poznawać sens norm, dostrzegać społeczne racje ich przestrzeganiii Pryncypializm ustępuje relatywizmowi moralnemu, oznaczającemu zro/ii mienie, że przy ocenie złożonych sytuacji społecznych trzeba uwzględnur różne punkty widzenia i różne racje; w miejsce sztywnego odwoływanlii się do norm może więc pojawić się refleksja moralna.

Pełna autonomia moralna oznacza całkowite uwewnętrznienie zarówno norm, jak i wartości, którym te normy są podporządkowane. Postępowaniu zgodnemu z normami może więc wówczas towarzyszyć wewnętrzne przekonanie o ich słuszności. Zarazem jednostka może sama stawać się współtwórcą norm służących realizacji akceptowanych przez nią wartości.

Wraz z wyżej scharakteryzowanymi zmianami w rozwoju moralnym dziecka zmienia swój charakter ta jego aktywność, która stanowi odpo wiedź na kierowane wobec niego wymagania otoczenia: bardziej niż wy konywaniem poleceń stają się one podejmowaniem zadań¹⁷. Najwcześniej sza rozwojowo jest tu motywacja emocjonalna, oznaczająca, że zadanie jest wykonywane dla uzyskiwania akceptacji ze strony osób znaczącyeli (zwłaszcza dorosłych). Wyższym rozwojowo rodzajem motywacji jesl motywacja normatywna - dziecko uważa wówczas, że zadanie „trzeba” wykonać, i wywiązanie się z tego obowiązku samo przez się sprawia mu satysfakcję. Wreszcie najwyższa - bo związana z moralnością autonomiczną - jest motywacja racjonalna, wynikająca ze zrozumienia i zaakceptowania sensu wykonywanego zadania. Dzieci kierujące się tymi odmiennymi rodzajami motywów można określić kolejno jako: posłuszne, obowiązkowe i odpowiedzialne¹⁸.

¹⁷    Por. M. Kościelska (1978), Mechanizmy kształtowania się u dzieci postawy wywiązywania się z zadań. Analiza kliniczna, „Psychologia Wychowawcza”, 5.

¹⁸    Niezależnie od wskazanej hierarchii rozwojowej wymienionych typów występują w tym zakresie duże różnice indywidualne (por. ibidem), pochodne m.in. od właściwości treningu wychowawczego; sprawia to, że jednostki reprezentujące każdy z tych typów można spotkać wśród osób w bardzo różnym wieku, także wśród dorosłych.

Wskazano więc na dwie, kolejno po sobie pojawiające się w toku rozwoju, formy dostosowywania się dziecka do wymagań społecznych: wykonywanie poleceń i przestrzeganie norm. Warto na zakończenie zwrócić uwagę, że nabywane w ten sposób wzorce postępowania, początkowo pojedyncze, ulegają stopniowej integracji. Tą drogą pewne szczegółowe nakazy czy zakazy stają się elementami ogólniejszych reguł, coraz wyższy jest stopień ogólności przyswajanych sobie przez dziecko norm (np. od umiejętności dostosowania się do zakazu: „Nie zabieraj Zosi lalki”, dziecko przechodzi do zrozumienia normy: „Nie wolno odbierać innym dzieciom zabawek”, a potem normy: „Trzeba się liczyć z potrzebami i uczuciami innych ludzi”). Jednym z przejawów tej integracji jest też to, co można nazwać wchodzeniem dziecka w role społeczne. Rolę stanowi zespół społecznie ustalonych reguł i wzorców określających, jak powinna zachowywać się osoba zajmująca określoną pozycję czy pełniąca określoną funkcję. Umiejętność „uczenia się ról” - odczytywania społecznych oczekiwań związanych z pełnioną rolą i ich realizowania - jest niezwykle ważnym dla przystosowania człowieka do życia w społeczeństwie osiągnięciem rozwojowym. Kształci się ona u dziecka, które przyswaja sobie przepisy i wzorce odnoszące się do pełnionych przez nie ról, takich jak rola „ucznia”, „gospodarza klasy”, „starszego brata”, „przyjaciela”.

Szczególne znaczenie ma też poznawanie i uczenie się stereotypów ról związanych z płcią, rozpoczynające się od wieku przedszkolnego, gdy dziecko staje się świadome własnej płci i stopniowo zaczyna dostrzegać odmienność oczekiwań i wymagań społecznych kierowanych wobec chłopców (mężczyzn) i dziewcząt (kobiet).

Z tego, co powiedziano wyżej na temat heteronomii wczesnej moralności dziecka, wynika, że istotnym czynnikiem stymulującym socjalizację są zewnętrzne wzmocnienia; dostarczają one dziecku informacji o wymaganiach społecznych i motywują do ich spełnienia.

Niemniej jednak ważną rolę odgrywają wzorce zachowań, z jakimi się dziecko styka, obserwując otoczenie. Obecność odpowiednich wzorców ułatwia dostosowanie się do nakazów i zakazów, przyspiesza internalizację norm, stanowi zasadniczy czynnik uczenia się roli. Szczególnie istotne są wzorce dostarczane przez tzw. osoby znaczące, z którymi dziecko ma stały kontakt i jest silnie związane emocjonalnie. Początkowo są to głównie rodzice, potem funkcję tę mogą pełnić także inni członkowie rodziny, wychowawcy, wreszcie koledzy czy przyjaciele, a także znani aktorzy, sportowcy, postaci literackie itp.

181