img108 (16)

stosunek do świata, rodzi nastawienie na przeobrażenia zastanej rzeczywistości, ulepszanie jej.

Tak więc zrodzona z krytycyzmu samodzielność myślenia sprawia, że młody człowiek może włączyć się w realizację zadań społecznych i własne wychowanie już nie na zasadzie „posłusznego wykonawcy”, ale świadomie i twórczo.

Jeden podstawowych kierunków zmian dokonujących się w okresie dorastania polega na systematyzacji operacji umysłowych, a w konsekwencji - na wzrastaniu stopnia integracji wiedzy i doskonalenia się tej integracji w wyniku nabierania przez nią charakteru hierarchicznego.

Uświadomienie sobie złożoności świata i krytycyzm skłaniają dorastających do poszukiwania doskonalszych sposobów myślenia i rozwiązywania problemów. Powstaje więc tendencja do takiego strukturalizowania sytuacji problemowych, by uwzględnić ich wszystkie aspekty, do takiego organizowania własnych czynności poznawczych, by nie pominąć żadnego z możliwych rozwiązań problemu. Osiągnięcie pod koniec młodszego wieku szkolnego zdolności do przeprowadzania analizy kombinatoryjnej stanowi podstawę dla rozwoju systematyzacji działań umysłowych. Powstaje w rezultacie zdolność do stosowania przy rozwiązywaniu problemów strategii polegającej na tworzeniu pełnego systemu hipotez i takim ich weryfikowaniu (kolejnym lub równoczesnym), które żadnej nie pomija.

Wzmożona koncentracja na formalnej stronie myślenia (na jego sposobach) ułatwia uniezależnianie się jego przebiegu od treści. Powoduje to u n i wer s al iz acj ę operacji umy słowychjakoczynności,które mogą być środkami służącymi poznawaniu dowolnych treści, stosowanymi w odniesieniu do wszelkich dziedzin rzeczywistości. Inaczej mówiąc, myślenie nabiera charakteru formalnego. Warto jednak dodać, że zakres tej uniwersalizacji i wiek, w jakim się dokonuje, zależą do tego, czy i jakiemu kształceniu podlega jednostka¹. Wczesne zaprzestanie nauki i związanego z nią treningu intelektualnego, niski poziom nauczania, a także - jak należy sądzić - nadmierna specjalizacja kształcenia utrudniają rozwój operacji formalnych.

Uniwersalizacja czynności umysłowych pozwala zarazem na dostrzeganie podobieństw i cech wspólnych w tym, co się przedtem jawiło jako całkowicie różne i nieporównywalne. Powstają dzięki temu coraz ogólniejsze schematy poznawcze; nasilona potrzeba systematyzacji, o której była mowa przed chwilą, sprawia, że schematy o mniejszym stopniu ogólności są coraz precyzyjniej podporządkowywane bardziej ogólnym. O ile więc już w poprzednim okresie rozwojowym dziecko operowało pewnymi pojęciami abstrakcyjnymi, teraz dysponuje systemem pojęć. Tym samym posiada środki poznawcze pozwalające na hierarchiczne porządkowanie wiedzy i formułowanie ogólnego światopoglądu. W ślad za funkcjonowaniem systemu pojęć i integracją obrazu świata idzie dalsze scalanie się kierunków działań, które mogą być odtąd wyznaczane przez pewne odległe cele czy idee.

Dzięki rozwojowi samoświadomości powstaje w wieku dorastania umiejętność rozróżniania między obiektywnymi stanami rzeczy a subiektywnymi ich obrazami, a także między obiektywną a subiektywną (indywidualną) hierarchią wartości i ważności różnych obiektów. Ustalanie się tych subiektywnych hierarchii oznacza indywidualizację zachowania. Krystalizują się więc specyficzne zainteresowania, upodobania, preferencje dotyczące sposobu działania, stylu kontaktowania się z ludźmi, itd. Zwiększa to wybiórczość reagowania w kontaktach ze światem. Dokonywane wybory są przy tym świadome, konsekwentne i spójne, gdyż wypływają z wiedzy jednostki na temat tego, kim jest, co może i na czym jej w życiu zależy.

Można powiedzieć, że dorastanie prowadzi do osiągnięcia takiego stadium rozwoju, w którym człowiek - dzięki znajomości świata i samego siebie, posiadanym środkom poznawczym i zdobytej samodzielności - staje się zdolny do świadomego przekształcania rzeczywistości i autonomicznego sterowania swoim dalszym rozwojem.

Nakreślony tu obraz osobowości młodego człowieka jako w pełni zintegrowanej, autonomicznej i samoświadomej może się wydać Czytelnikowi zbyt wyidealizowany, nie przystawać do tego, jaki rysuje się na podstawie obserwacji rzeczywistego zachowania młodzieży, a także wielu osób dorosłych. Jest on jednak zgodny z poglądem, jaki wyrażono na wstępie, że osiągnięcia dorastania należy widzieć jako powstawanie pewnych możliwości, których urzeczywistnienie dokonuje się w różnym stopniu, w zależności od układu wewnętrznych i środowiskowych warunków wyznaczających indywidualny charakter aktywności własnej jednostki.

231

1

Por. M. Tyszkowa (1985), Post- i neopiagetowskie koncepcje rozwoju poznawczego; przesłanki, główne tezy i inspiracje, „Psychologia Wychowawcza”, 2.