IMG79 (2)

102 Heniyk Mainzer

ich z wytworami innych kultur, różnicowanie się pierwotnie jednolitej, homogenicznej kultury¹. Wziąwszy zaś pod uwagę sugestię dyfuzjonistów, by rekonstrukcję dziejów całokształtu kultury ludzkiej przeprowadzać na przykładzie konkretnej kul-tury, tzn. kultury charakteryzującej się cechami specyficznymi dla niej samej, cechami określającymi jej tożsamość, sądzić możemy, że - wbrew deklaracjom werbalnym ! badanie dziejów kultury to badanie jej ekspansji. Najwyraźniej unaoczniają nam to stosowane przez dyfuzjonistów kryteria badawcze, spośród których - jak już pisaliśmy I istotną rolę (oprócz kryterium formy I podobieństwa) odgrywało kryterium ciągłości (przestrzennej). Rzecz bowiem w tym, że zmiany zachodzące w kulturze to zmiany będące pochodną zmieniającej się (rozszerzającej się) przestrzeni kulturowej. Oczywiście proces rozprzestrzeniania się wytworów kultury jest równocześnie procesem zachodzącym w czasie. Każdy bowiem kolejny etap zajmowania nowej przestrzeni to inny zarazem odcinek czasu. Inne są bowiem wytwory wyznaczające jej zasięg od tych, które wyznaczały zasięg uprzednio zajmowanej przestrzeni. Wszakże upływ czasu, tak jak świadczące o nim zmiany wytworów, jest pochodną zmieniającej się, tzn. rozszerzającej się przestrzeni. Mamy więc tutaj do czynienia z przykładem uprzestrzennienia czasu; zmiany w czasie wyrażane są za pomocą zmieniającej się (wraz z jej rozszerzaniem) przestrzeni kulturowej. Jest to więc sytuacja odwrotna od tej, z jaką mamy do czynienia w przypadku ewolucjonistycznego ukierunkowania badań nad kulturą. Z tego ostatniego punktu widzenia, zmiany wyznaczające upływ czasu zachodzą w tej samej, jako że globalnej przestrzeni. Natomiast regionalne (przestrzenne) różnice kulturowe traktowane są jako etapy ewoluowania kultury o różnym stopniu zaawansowania rozwojowego, a więc jako odcinki czasu. W związku z tym, mimo że kategoria przestrzeni współwystępuje z kategorią czasu, to jednak czas, z punktu widzenia orientacji ewolucjonistycznej, zajmuje pozycję uprzywilejowaną. Tymczasem z punktu widzenia orientacji kulturowo-historycznej nacisk na wykazywanie ciągłości to nacisk na wykazywanie ciągłości przestrzennej między kolejnymi etapami rozprzestrzeniania się (ekspansji), mającej świadczyć o tym, że mamy oto do czynienia z „tą samą” kulturą mimo różnicowania się jej wytworów w trakcie owego rozprzestrzeniania się. Inaczej mówiąc, położenie głównego akcentu na wykazywanie ciągłości przestrzennej, a nie czasowej oznacza, że

1

Nawiasem mówiąc, te same założenia badawcze, z któiymi mamy do czynienia w archeologii kulturowo-histoiycznej, stosowane są na gruncie językoznawstwa historycznego. Badanie procesu zmian językowych, dyferencjacji języków, zakłada ich pierwotną jednorodność, podlegającą różnicowaniu głównie w wyniku kontaktów z innymi wspólnotami językowymi. Tytułowa Wieża Babel Witolda Mańczaka (1999) nader trafnie ujmuje ten problem, informując zarazem o aktualności owego „biblijnego” mitu interpretacyjnego nie tylko w archeologii. Użyliśmy tu określenia „mit”, ponieważ trudno przyjąć, by proces zmian językowych, ściślej: proces dyferencjacji języków, był równoznaczny z tezą o ich pierwotnej jednolitości (jednorodności), tak jak na gruncie archeologii proces różnicowania się kultury materialnej w ciągu dziejów pociąga za sobą tezę o jej pierwotnej jednorodności. Ów biblijny mit „wieży Babel” znajduje się u podłoża poszukiwań „czystości” etnicznej w odległej przeszłości, u mitycznych początków procesu różnicowania się języka lub kultury materialnej w przypadku archeologii.