img833 (2)

Strategie. Oprócz reguł, uczestnicy komunikacji znają też i wykorzystują stosowne strategie mentalne i interakcyjne, umożliwiające efektywne rozumienie i wytwarzanie dyskursu, a także realizowanie celów komunikacyjnych i społecznych. Znaczenie owych strategii można ukazać poprzez analogię do gry w szachy: gracze przede wszystkim muszą znać reguły, jeśli w ogóle chcą grać, ale będą też stosować rozmaite taktyki, gambity i specjalne posunięcia, składające się na całościowe strategie obronne lub prowadzące do wygranej.

Społeczne struktury poznawcze. Słabiej rozpoznana, ale niemniej istotna, jest fundamentalna rola mechanizmów kognitywnych, czyli mentalnych procesów i reprezentacji w wytwarzaniu i odbieraniu tekstów i wypowiedzi. Niewiele spośród omówionych powyżej aspektów dyskursu (znaczenie, koherencja, działanie itd.) da się właściwie zrozumieć i wyjaśnić bez uciekania się do umysłów osób mówiących. Poza osobistymi przeżyciami i wspomnieniami zdarzeń (modelami), istotną rolę w dyskursie odgrywają też uwarunkowane społecznie i kulturowo reprezentacje (jak wiedza, postawy, ideologie, normy, wartości) użytkowników języka jako członków grup, podobnie jak i ich opisy i charakterystyki. Struktury poznawcze faktycznie stanowią płaszczyznę pośredniczącą między dyskursem a społeczeństwem.

Wnioski

Współczesna analiza dyskursu przebyła długą drogę od czasu wczesnych lingwistycznych studiów nad zaimkami i koherencją semantyczną, pierwszych obserwacji na temat reguł zabierania głosu w rozmowie, początkowych badań etnograficznych nad „stylami mówienia” w różnych kulturach czy też pionierskich eksperymentów z zakresu rozumienia tekstu. Stała się ona nie tylko szeroko zakrojonym i interdyscyplinarnym przedsięwzięciem, angażującym co najmniej kilka dyscyplin, ale też wyrafinowanym instrumentarium, pozwalającym się stosować na wielu polach. Problematyka ta rozwinęła się tak bardzo, że musiało dojść do nieuchronnej specjalizacji, a wzajemne zrozumienie między poszczególnymi kierunkami przestało być oczywiste. Pod tym względem analiza dyskursu osiągnęła dojrzałość i przypomina teraz inne nauki humanistyczne czy społeczne, choć jej interdyscyplinarny charakter zapewnia napływ nowych impulsów i inspiracji na styku istniejących dziedzin wiedzy. Mimo więc dużego zróżnicowania ujęć i metod, możemy znaleźć systematyczne analizy tekstów i wypowiedzi z punktu widzenia formalnego językoznawstwa, sztucznej inteligencji, psychologii poznawczej, społecznej i edukacyjnej, literaturoznawstwa, semiotyki i właściwie wszystkich nauk społecznych.

W tym pierwszym wprowadzeniu scharakteryzowałem dyskurs jako zjawisko, którego podstawę stanowią trzy główne wymiary, tzn. użycie języka, procesy poznawcze oraz interakcje w ich społeczno-kulturowych kontekstach.

42