img938 (4)

dnim punkcie, gdyż powoduje on zmiękczenie poprzedzających segmentów, Bezpośrednio przed [ć] lub [3] obserwujemy więc upodobnienia pod względem miękkości. W tym miejscu prześledźmy zatem, w jaki sposób zgodnie z normą kulturalnej polszczyzny mogą być realizowane segmenty t lub d występując* przed głoskami przedniojęzykowo-zębowymi [c] lub [3], Połączenia takie mogą być wariantywnie wymawiane jako grupy złożone z sąsiadujących ze sobą przedniojęzykowo-zębowych zwartych głosek [t] lub [dj i przedniojęzykowo--zębowych afrykat [c] lub [3], por.: przywódca — [psyvutca] sad cały — [sat cćjiuyj oddzwonić — [od3vońić]

nad dzbanem — [nac^Jbanem] matce — [matce] brat Celiny — [brajjjel’iny] brat dzwoni — [brac^vońi]

Możliwa jest jednak inna realizacja, będąca wynikiem koartykulacyjnych upodobnień pod względem sposobu artykulacji. Cytowane wyżej wyrażenia mogą być wymawiane nie z głoskami zwartymi [t] lub [d], lecz ze zwarto-szczelinowy-mi [c] lub [3], por.:

przywódca — [pśyvu-ca] sad cały — [sa-^cauy] oddzwonić — [o-^JSvońić] nad dzbanem — [na-^banem] matce — [ma-ce] brat Celiny — [bra« cel’iny] brat dzwoni — [bra-^3vońi]

Tym razem obserwujemy regresywne oddziaływanie prawostronnego kontekstu głosek [c] lub [3] na rodzaj zapory, na którą napotyka powietrze wydostające się z płuc w czasie artykulacji poprzedzającego segmentu. Arty-kulatory zbyt wcześnie przygotowując się do wykonania szczeliny, która jest fazą wymawiania afrykat [c], [3], powodują, że poprzedni segment przestaje być głoską tylko i wyłącznie zwartą. Następuje jego afrykatyzacja, w rezultacie której całkowicie upodabnia się on do swojej prawostronnej sąsiadki. Ostatecznie stwierdzimy, że tak wewnątrzwyrazowe, jak i między-wyrazowe połączenia tc, dc, tdz, ddz wariantywnie realizowane są zgodnie z następującą regułą:

tc lub dc -........-* [tc] albo [»c], np.:

kotce — [kotce] albo [ko-ce]

kot cudny — [kojcudny] albo [ko-cudny]

radca — [ratca] albo | ra*ca|

dziad całuje — [3a^auuie] albo [Sa^auuie]

tdz lub ddz------ [d 3] albo [*3], np.:

kat dzwoni — [kacjJ5vońi] albo |ka»^3voni] grad dzwoni — [grad 3vońi] albo [gra* 3vońi]

Charakteryzując upodobnienia pod względem miejsca i sposobu artykula-i p spółgłosek, warto zwrócić uwagę na fakt, że głoski [s], [z] w sąsiedztwie tl/iąsłowych mogą być realizowane w dwojaki sposób. Połączenia zsz, zż(z rz), cz, z dż, s sz, s ż(rz), scz, s di mogą być wymawiane jako grupy złożone / przedniojęzykowo-zębowych głosek [s] lub [z] i przedniojęzykowo-dziąsło-wych dźwięków [s], [ż], [ć] lub [3], por.: zszyć — [ssyć] zżyć — [zżyć] zrzekła się — [zżekua śeu] z czego — [^Jego] z dżemem — [^Jemem] las szumi — [la^Jum’i] los żony — [lo^j.onyj pas czarny — [pas ćarny] los dżokeja — [loz3okeia]

[la* sum i]

U

[Io» |ony]

las szumi los żony -

pas czarny — [padamy]

Dotychczasowe obserwacje prowadzą ostatecznie do wniosku, że dla współczesnej polszczyzny charakterystyczne są następujące reguły asymilacji [z] lub [s] do następujących po nich dziąsłowych:

^ albo [sś]

zsz; ssz

albo [•§], por.:

przez szacunek — [pśe^Jacunek] albo [pśe^Jacunek |

zszywka — [sśyfka| albo [»śyfka]

pies szczeka |p’jć^ ijćeka] albo [p’ić«ijćcka|

Możliwa jest również inna realizacja polegająca na wymawianiu połączeń złożonych z dwóch segmentów przedniojęzykowo-dziąsłowych, por.: zszyć — [*syć] zżyć — [•żyć] zrzekła się — [*żekua śeu] z czego — [^yego] z dżemem — [^3emem]

117