IMAG0067 (5)

4 PrTOchod** do ostatniego /.eapcłu pr/eśwładcień nu Umat omawia-_n#j tu relacji. Jo ni on bliski poprzedniemu, niemniej Jednak o tyle odrębny. zdecydowanie wycelowany w kierunku utworów „najnow-N/ych" i to zarówno polskich, jak i obcych. Przede wszystkim „poatyt* kio", ..nowatorskie'* cechy poszczególnych utworów zostają uznane u strukturalny element poetyki nowej powieści, za signum fewporii literatury, a nie za modernistyczną dewiacje czy epigonitm. W przypadku omawianych wcześniej utworów pojawiają się więc wcześniej artykuły uznające i wyjaśniające ich nowoczesny, rewelatorski charakter. Co więcej, określenie ,.poetycki'’ oznacza jut nie ,,młodopolski”, „impresyjny" czy „antypowieściowy” — jak w drugiej grupie wypowiedzi, lecz „artystycznie oryginalny”, ,,nowatorski”, ,,nowoczesny” etc, •• A wreszcie, mnożą się wypowiedzi, które wskazują na zaistnienie nowego typu prozy wyraźnie odbiegającej od tradycyjnych konstrukcji epickich. W nich też określenie ,,młoda proza” oznacza nie tylko pokoleniowy status młodych pisarzy, lecz wskazuje na ich odrębność artystyczną i odmienne poszukiwania intelektualne. Cały ten blok utworów — bardzo przecież zróżnicowanych — Marian Promiński nazwał przed laty „awangardą prozatorską”, a określenie to przetrwało do dziś budząc zresztą licznr nieporozumienia. Potrzebne są przeto pewne rozróżnienia

W dwudziestoleciu określenie ,,awangardo wy” wskazywało na — z grubsza biorąc — dwa zespoły rodzimych dokonań literackich' 1 Dotyczyło modelu poezji Awangardy Krakowskiej, 2. obejmowało casfeą twórczość ,.drugiej edycji awangardy” (formuła S. Otwinowskitgo)⁴*. czyli poezję i prozę pisarzy debiutujących zasadniczo w łatach trzydziestych.

Jak wiadomo, pojęcie „prozy awangardowej” było wykluczani* — jako oksymoron — w koncepcji zwrotniczan, natomiast w odniesieniu do „drugiej edycji awangardy” obejmowało całą „młodą prozę*' lat trzydziestych. W tym drugim ujęciu —* i to Jest radykalne przeciwieństwo do skojarzeń narzucanych przez nazwę „Awangard* Krakowska" — awangardowość prozy wyznaczana jest przez Jej fascynację psychologią jednostki, a głównie przez jej związki z psychoanaltrą Promiński używał nazwy „literatura psychoanalityczna” i napisał wprost, ze proza awangardowa to proza psychoanalityczna (dlatego właśnie w jego artykule mogli się znaleźć debiutanci tak różni, jak Z. Grabów*

Gombrowicz „to Jest artysta reprezentujący w Polsce jedyny i mamaaj dotąd gatunek prozy (.~] ostatnia książka Gombrowicza, Ferdydurke stanowi przecież typowy przykład na wskroś poetyckiego stosunku do rsec^ywiitofci' (HL Do in i ń s k i, Ankieta „Pionu”, 1937, nr 51—52).

Promiński, Awangarda prozatorska, [w:] Świat..*, s. 26—41. Jfb. bard* podobne rozumienie „awangardowości” prozy znajduje się w Zaptskack Schukz ⁹⁷ Otwinowiki, Walka o nowe formy w prozie współczesnej.

Zfto

*kł (CH*y IW < twofat ciasry, 1031), A. Tarn (Obraz ojca w Mlrwh ra-wtth, 10.14) ery B Schulz"".

Nip ukgA wątpliwości, te recepcjo psychoanalitycznych koncepcji Freuda ora* zainteresowanie prozą strumienia świadomości (przede \vwitklm Ulissesem Joyco’n) oraz prozą Prousta wprowadzają do świadomości literackiej lat trzydziestych elementy nowo, nie Istniejące -pou np. artykułem Gruszeckiej w poprzednim dziesięcioleciu. Odegrały ono decydującą rolę w kształtowaniu przeświadczeń na temat prozy nowoczesnej („chcianej” lub „niechcianej”). Krótko mówiąc, w latach trzydziestych pojawia się przekonanie, że wyznacznikami takiej prozy („nowoczesnej”, „awangardowej” a zarazem „poetyckiej”) są następująco cechy: 1. w płaszczyźnie tematycznej mikroanaliza stanów psychicznych (psychoanaliza, motywy snu, specyficzna fantastyka etc.),

2. w płaszczyźnie kompozycyjnej asocjacjonizm, ohicrarchiczność (wiele akcentów i point), wielopłaszczyznowość utworu, 3. muzyczność, 4. d%~ zenie do ukazywania, a nie nazywania stanów duchowych postaci,

5. ufabularność, trudność opowiedzenia „własnymi słowami”. Tak formułowana koncepcja prozy (jej poetyckości i awangardowości) była ci-prrsiis verbis skierowana przeciw poglądom zwrotniczan oraz ideałom narracyjnym krytyków opowiadających się za „prostą formą” i obiektywizmem powieści (model drugi).

Wbrew pozorom, przeniesienie niektórych wyznaczników poetyckości (asocjacjonizm, eliptyczność, zdecydowany subiektywizm, „wlzyjność” fto.) do modelu prozy narracyjnej nie oznaczało w tej koncepcji rezygnacji z podstawowych ambicji prozatorskich. Krytycy te właśnie tendencje chętnie określali mianem „nowego realizmu”, podkreślając, że Jogo wyznacznikiem Jest głównie zainteresowanie subiektywnością człowieka Jednakże, mimo że było to rozumienie konkurencyjne wobec koncepcji realizmu odziedziczonej po w. XIX i modernizowanej w obu dekadach lat międzywojennych (Perzyńskl. Dąbrowska, Boguszewska, Kornacki, Gojawiczyńskn etc.), formuła „nowego realizmu”, prozy „awangardowej” czy „psychoanalitycznej” było zbyt szeroka. Krytycy zdawali sobie sprawę, te wskazują na utwory bardzo różne, chociaż pod wieloma względami zbieżne. Dlatego też Otwinowski wyodrębniał dwie grupy pisarzy „drugiej edycji awangardy”. W grupie pierwszej znaleźli się pisarze, których utwory na podstawie kryteriów tematyosno-kompozycyj-nych łączono z „nową psychologią” (m. in. Choromański, Rudnicki, Tarn. Grabowski, Andrzejewski, Promiński, Ważyk, Gruszecka, Breza). „Zupeł-

• Zob. Promiński, Awangarda prozatorska, lw:J Su>iat-^ s. 38—35; por. polemikę' Fika z tezami Promińskiego w:    Literatura ck oromaniaków, WPKr,

i. 127—128. Zob. tei moją rekonstrukcję poglądów krytyczno-literackich Schulza w rozdziało IV <cz. 1).

■ Zob. m. in. artykuły Czechowicza, Promiński ego, Schulza, Pomtrowzkiego, Gruszeckiej, Brezy, Grabowskiego.

lt — Poetycki model prasy...