IMG252 (3)

^    Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdzitlska, Frazeologia

Typologia związków frazeologicznych

Ze względu na funkcje składniowe, do jakich poszczególne frazeologizmy są podstawowo przystosowane, dzielimy je na frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające oraz wskaźniki frazeologiczne.

Frazami nazywamy związki frazeologiczne używane podstawowo w funkcji zdania, np.: wyszło szydło z worka ‘stały się jawne uprzednio ukryte intencje działania', klamka zapadła ‘podjęto ostateczną decyzję’, (coś się zdarzyło) i po krzyku ‘przebieg (nazwanego uprzednio zdarzenia) był krótszy (i mniej przykry), niż oczekiwano’, konia z rzędem temu (kto coś zrobi, wie, powie itp.) ‘sądzę, że nie ma takiego (kto może coś zrobió, wiedzieć, powiedzieć itp.)’.

Frazy są gramatycznie kompletne, nie wymagają żadnych uzupełnień, aby mogły wystąpić w funkcji wypowiedzenia, ale - ponieważ są z reguły komentarzem do jakiejś treści - wchodzą w skład dłuższego tekstu lub stanowią replikę w dialogu, którego inne zdania wyjaśniają, do jakiej sytuacji odnosi się dana fraza. Z tego względu frazy zawierające formę osobową czasownika lub dopuszczające wprowadzenie czasownika pomocniczego odmieniają się przez czasy, np.: klamka zapadnie, klamka zapadła; i po krzyku, i było po krzyku. Niektóre z fraz mają jednak formę czasu ustaloną, np. koń by się uśmiał ‘przedstawiona sytuacja jest absurdalna’.

Zwrotami nazywamy frazeologizmy pełniące podstawowo funkcje czasownika. Aby ukształtować zdanie, trzeba zwrot uzupełnić jakimś członem nominalnym, który określi, do kogo lub do czego frazeologizm się odnosi, np.: ktoś zbija bąki ‘ktoś próżnuje’, ktoś siedzi na walizkach ‘ktoś spodziewa się, że niedługo będzie musiał opuścić miejscowość, w której zamieszkiwał, albo utraci stanowisko, które dotychczas zajmował*. Zwroty nazywające działania na jakichś przedmiotach, relacje, akty komunikacji itd. mogą wymagać uzupełnienia więcej niż jednym członem nominalnym, np.: coś idzie w parze z czymś ‘coś współistnieje i pozostaje w związku przyczynowym z czymś’, ktoś wkłada komuś coś łopatą do głowy ‘ktoś uczy kogoś czegoś, bardzo upraszczając problemy’. Niektóre zwroty mogą być uzupełniane tylko rzeczownikiem w przypadku zależnym lub zaimkiem dzierżawczym, ponieważ w ich składzie występują już rzeczownik w mianowniku i forma osobowa czasownika, np.: krew kogoś zalewa ‘ktoś się bardzo złości’, kamień spadł komuś z serca ‘ktoś odczuł ulgę (po otrzymaniu jakiejś informacji)’ , kurzy się im z głów ‘są pijani’, akcje czyjeś idą w górę ‘ktoś jest bardziej ceniony obecnie, niż był poprzednio’. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, np.: ktoś w krzyk ‘ktoś zaczął krzyczeć’, ktoś w nogi ‘ktoś ucieka’.

Większość zwrotów odmienia się przez czasy, a te, które są uzupełniane przez rzeczownik w mianowniku (podmiot), odmieniają się również przez

<r m

\<°

Typologia związków frazeologicznych

osoby, liczby, rodzaje, tworzą też bezokolicznik i imiesłowy, np.: zbijał bąki, zbijała bąki, zbijali bąki, zbijać bąki, zbijający bąki-, wkłada łopatą do głowy, wkładał, wkładała, wkładali, wkładać, (wiedza) wkładana łopatą do głowy. Zakres fleksji może być dla poszczególnych zwrotów ograniczony, np.: ktoś (chyba) z byka spadł ‘ktoś zachowuje się niestosownie do sytuacji, głupio’ używane jest tylko w czasie przeszłym, ktoś urodził się w niedzielę ‘ktoś jest leniwy’ używane jest najczęściej w formie imiesłowu urodzony w niedzielę.

Kategoria aspektu (niedokonaność - dokonaność) wyrażana jest przez wymianę czasowników. Poza niewielkim zbiorem zwrotów używanych tylko jako niedokonane (np.: zbija bąki, goni w piętkę) i jeszcze mniejszym używanych tylko jako dokonane (np.: wystrychnie na dudka, z byka spadł) w ogromnej większości wypadków postaci niedokonanej odpowiada postać dokonana, ale odpowiedniki te są często nieregularne, np.: ktoś kładzie kogoś na obie łopatki - ktoś położy kogoś na obie łopatki-, ktoś kładzie palec między drzwi - ktoś włoży palec między drzwi; ktoś bije na alarm - ktoś uderzy na alarm-, ktoś bije kogoś na głowę - ktoś pobije kogoś na głowę; bije czyjaś godzina - wybije czyjaś godzina.

Ta wymuszona przez strukturę gramatyczną polszczyzny dwupostacio-wość zwrotów stworzyła warunki do znacznie szerszej wymienności czasownika również w sytuacjach, gdy zachodzi potrzeba wyrażenia różnic sensu (np.: ktoś wypływa na szerokie wody - ktoś wyprowadza kogoś na szerokie wody) lub wzmocnienia ekspresywności zwrotu (np.: ktoś nie wysuwa skądś nosa - nie wystawia - nie wyściubia). Każda z takich postaci jest odrębną jednostką frazeologiczną, ale w rezultacie każdy ze zwrotów wchodzi w zbiór relacji zbliżonych do tych, jakie kształtują rodziny wyrazów.

Wyrażeniami rzeczownikowymi nazywamy frazeologizmy przystosowane do funkcji rzeczowników. Mają one postać grup albo szeregów rzeczownikowych lub zaimkowych, np.: biały kruk ‘rzadki i cenny wytwór kultury’, kocie łby ‘nawierzchnia drogi z nieociosanych kamieni’, pies ogrodnika ‘ktoś, kto nie dopuszcza innych do dóbr, z których sam nie korzysta’ , kropla w morzu (potrzeb) ‘zbyt mała ilość czegoś (potrzebnego)’, nic dobrego ‘ktoś źle postępujący’, to i owo ‘zbiór przedmiotów, informacji lub działań wzajemnie (pozornie) niezwiązanych’. Wyrażenia rzeczownikowe odmieniają się przez przypadki. Jeśli utrwalone wyrażenie o postaci grupy rzeczownikowej używane jest tylko w jednej formie przypadkowe' wyrażeniem określającym, np.: psim swędem, starej i frazą, np.: takie buty! ‘jestem zaskoczony tą sytuacją’, oburzony ujawnioną właśnie sytuacją lub i Wyrażeniami określającyi ne określające rzeczowniki, czasowniki re z nich zawierają przymiotniki lub zbyt dobry, ale mieszczący się w nor