Obraz
2 (129)

pośrednio i pytań, na które mogą być one odpowiedziami, przynosi rozdział czwarty.

Kiedy mówimy o własnościach, sens tego terminu nie jest jeszcze dostatecznie jasny. Własnością jest bowiem ciężar w ogóle, aie też i to, że jakiś przedmiot waży 20 kg: jest nią stosunek do religii w ogóle lub też to. ze ktoś jest głęboko religijny. Mówiąc ogólnie: własność może odpowiadać temu, co w logice określa się mianem zmiennej, bądź tez konkretnej wartości takiej zmiennej⁸. Podobnie - zależność między własnościami może łączyć bądź konkretne wartości różnych zmiennych (na przykład - ludzie starsi są z reguły religijni), bądź też dwie lub więcej zmiennych w całym obszarze ich zmienności {na przykład - religijność nasila się wraz z wiekiem). Tu należy też wyjaśnić, iz mówiąc, że jakiś przedmiot ma pewną własność, mamy na myśli aibo to. że może on być rozpatrywany ze względu na daną zmienną (na przykład - może być rozpatrywany ze względu na jego ciężar, inteligencję czy stosunek do służby wojskowej), albo też to. ze przysługuje mu pewna konkretna wartość takiej zmiennej (na przykład - pozytywny stosunek do służby wojskowej). Jeśli z kolei mówimy, że przedmiot podlega jakiemuś zdarzeniu, to znaczy, ze nastąpiła zmiana wartości pewnej zmiennej, ze względu na którą jest on rozpatrywany. Tak na przykład zdarzenie polegające na tym. iż ktoś się zaczerwieni!, to zmiana koloru jego twarzy z „nie-czerwonego” na ,.czerwony”.

Wyodrębnienie w problematyce badawczej pytań o wartości zmiennych i pytań o relacje (zależności) między zmiennymi jest istotne, gdyż inne na ogól metody czy operacje badawczo-analityczne służą do ustalenia wartości zmiennych, a inne do stwierdzenia zachodzenia relacji między nimi. Badanie ankietowe dostarcza informacji o zmiennych w postaci odpowiedzi na pytania ankiety, charakteryzujących respondentów. Statystyczna analiza wyników sondażu pozwoli nam uchwycić zależności statystyczne między tymi zmiennymi, a interpretacja tych zależności poparta pewnymi założeniami dotyczącymi czasowego następstwa zdarzeń opartych na tych zmiennych pozwoli nam uzasadnić pewne hipotezy o ich przyczynowych związkach. Rozróżnienie to, w pierwszej chwili dość proste, komplikuje się po pewnym namyśle. Wynika to z faktu, iż zjawiska interesujące socjologa (a więc, mówiąc najogólniej, zdarzenia i własności oznaczane przez pewne wartości ilościowo czy jakościowo pojmowanych zmiennych) rzadko tylko są na tyle proste, aby były oznaczane przez jedną prostą własność. Zmienne, jakimi się posługujemy, z reguły oznaczają pewne złożone układy cech czy konfiguracje zdarzeń, między którymi zachodzić mogą relacje określone treścią odpowiedniego pojęcia. Tak na przykład stwierdzenie, iż obserwujemy rodzinę o strukturze patriarchalnej, jest przyznaniem pewnej grupie rodzinnej określonej wartości zmiennej ..struktura rodziny”. Ale cecha ,,palriarchalności” implikuje określonego typu relacje między członkami rodziny. Powiedzenie, iż mamy do czynienia ze zjawiskiem „konformizmu”, oznacza, że interesuje nas cecha o charakterze relatywnym (porównawcza)⁹, oznaczająca określony stosunek między zachowaniem człowieka a wzorami grupy, w której działa. Wiele własności, które orzekamy o przedmiotach i zjawiskach społecznych, pojmujemy jako złożone z wzajemnie powiązanych własności bardziej elementarnych¹⁰. Tym samym rozróżnienie pytań o zmienne i pytań o relacje między nimi ma charakter względny.

* Sens terminu „zmienna" omawiany jest obszerniej w rozdziale trzecim.

'^J Patrz rozdział drugi, paragraf 9.

¹⁰ Analiza takich pojęć, zwanych „syndromatycznymi”, zawarta jest w rozdziale trzecim, paragraf 8.

9. Zamierzony zakres ogólności wniosków badania

Przystępując do badania pewnej grupy ludzkiej, instytucji czy konkretnego człowieka. interesować się możemy tym właśnie - najogólniej mówiąc - obiektem, który zamierzamy badać. Własności, zdarzenia i procesy, jakim przedmiot ten podlega, oraz zaieżności między nimi stanowią dla nas same w sobie ważny przedmiot zainteresowań i twierdzenia o tych właśnie zjawiskach zamierzamy formułować i uzasadniać w wyniku naszych badań. W innych przypadkach przedmiot badany interesuje nas dlatego i o tyle tylko, o ile jest on reprezentantem pewnej szerszej klasy przedmiotów czy zjawisk, która jest dla nas poznawczo lub praktycznie ważna.

Przykładów problemów pierwszej kategorii dostarczają dość licznie nauki zarówno społeczne, jak i przyrodnicze. Geografopisuje wnętrze Afryki, ponieważ interesuje go ten właśnie kontynent, podobnie jak geolog opisuje strukturę wnętrza Ziemi, uważając, że to właśnie jest ważne. Lekarz (a więc przedstawiciel stosowanych nauk biologicznych), badając pacjenta, interesuje się nim jako konkretnym Janem Kowalskim skarżącym się na dolegliwości wątroby, i dążenie do zlikwidowania tych dolegliwości jest główną przyczyną podjęcia badania lekarskiego. Historyk piszący monografię o Stefanie Czarnieckim interesuje się nim samym. Socjolog podejmuje badania nad konkretnym zakładem pracy na zlecenie jego dyrekcji oczekującej, iż wyniki badania mogą się przyczynić do usprawnienia funkcjonowania zakładu. Grupa badaczy podejmuje badania nad funkcjonowaniem armii z intencją usprawnienia jej struktury i funkcjonowania. Psycholog bada testem uzdolnienia i motywacje pewnej konkretnej grupy kandydatów na określone stanowisko, gdyż interesuje go, w jakim stopniu oni właśnie spełniają niezbędne w tym względzie wymagania.

Czasem jednak pewien przedmiot interesuje nas nie sam w sobie, ale jako reprezentant pewnej szerszej klasy przedmiotów. Zakładamy przy tym. że jego własności i zależności, którym podlega, są charakterystyczne dla pewnej, znacznie bardziej rozległej klasy zjawisk, zdefiniowanej bądź w kategoriach uniwersalnych, bądź przynajmniej w dość szerokich kategoriach historycznych¹'. Biolog badający pod mikroskopem strukturę oka konkretnej muchy, na ogól podejmuje ten problem z intencją sformułowania twierdzeń o budowie oka wszystkich much danego gatunku czy szerzej: o aparaturze wzrokowej owadów. Pojedyncza muszka, którą w danej chwili bada. mało go jako taka interesuje. Psycholog, zmuszający grupę szczurów do biegania w labiryncie, zakłada, że na podstawie ich zachowań będzie mógł sformułować pewne prawa ogólniejsze, opisujące mechanizmy uczenia się szczurów czy nawet wszelkich istot żywych. Nie chciałoby mu się podejmować tych badań, gdyby z nich wyniknąć miała ,,teoria” ważna dla jednego szczura. Lipset, Trow i Coleman, podejmując badania nad związkiem zawodowym drukarzy, interesowali się nim jako szczególnym przypadkiem ogólnej klasy organizacji politycznych i chcieii stwierdzić, w jakim stopniu pewne tezy o funkcjonowaniu, prawach rozwoju organizacji i dokonujących się w nich procesach „oligarchiza-cji”, sformułowane kiedyś przez Michelsa, są prawami ogólnymi'². W tych wszystkich

¹¹ Patrz rozdział trzeci.

S. M. Lipset. M. A. Trow. J. S. Coleman. i 'nioii Democracy. The hucmalPolitia ofihc Intcnimional Typographicul Union, Giencoe. Ili. 1956.

43