obraz 7

ośrodków, ustępując stopniowo miejsca pierwotnemu — a w niektórych przypadkach wtórnemu — prymitywizmowi. U Majoru-nów — ludu o nader niskiej kulturze, zamieszkałego na południe od Amazonki — spotykamy niezbyt jasne pojęcie ducha imieniem Pioki, czyli Oko -—■ prawdopodobnie personifikację Słońca²⁵.

Pojęcie wielkiego bóstwa wszystko widzącego i karzącego występuje, nieco może zaciemnione, u szczepu Konibo (nad Ukajali) i pokrewnych im szczepów z rodziny Paro; modlą się tam do wszechmogącego stwórcy, nazywając go „Ojcem” lub „Dziadkiem”; spogląda na świat z wysokości, a od czasu do czasu zstępuje na ziemię, aby przeliczyć ludzi, wywołując przy tym trzęsienie ziemi²⁶.

Szczep Kaszinawa (rodzina Pano, rzeki Embira i Muru) wyobraża sobie najwyższego Stwórcę jako „Starego Ojca”, który ze swą żoną „Starą Matką” przebywa w niebie. „Stary Ojciec” włada ludem Piorunów, jest bogiem grzmotu, „grzmot powstaje z jego łez i westchnień, kiedy wspomina swoich utraconych synów”. On i jego żona pragną, żeby ludzie byli pracowici²⁷, co implikuje prawdopodobnie karę, zsyłaną na ludzi leniwych i niedbałych.

Araonowie (rodzina Takana, dolina Rzeki Matki Boskiej), w których religii wyraźnie uwydatniają się wpływy andyjskie, mieli główne bóstwo Baba Buada, był to bóg wiatru, obdarzony godnością stwórcy²⁸.

U Nambikuarów (Mato Grosso, Brazylia środkowa), żyjących w warunkach bardzo prymitywnych (półkoczowniczych, z najpierwotniejszą formą rolnictwa, surowymi zaczątkami garncarstwa, czy nawet przy zupełnym jego braku itp.), Istotą Najwyższą jest Grzmot²⁹.

Trumajowie (górna Xingu) boją się deszczu, „który może kogoś zabić” ³⁰.

Apiakowie (rzeka Arinos), należący do wielkiej rodziny Tupi, wierzyli w boga, który stworzył niebo i ziemię, a gniew swój objawił grzmotem i piorunem ³¹.

U Munduruków (Tapajoz i Amazonka), mówiących także językiem tupi, demiurg Karusakaibe wie wszystko i często interweniuje, aby karać występki, w szczególności seksualne (kazirodztwo) ³².

Ił

Tupan to odwieczne imię grzmotu u ludów Tupi-Guarani, w szczególności u Tupinambów (Tupowie nadmorscy). Już w wieku XVI Andre Thevet (La Cosmographie Universelle, Paryż 1575) informuje nas, iż Indianie „font mention d’un grand Sei-gneur et le nomment en leur langue Toupan, leąuel, disent-ils, estant la-haut, fait pleuvoir, tonner” (mówią o wielkim Panu, którego zowią w swoim języku Tupan i który, powiadają oni, przebywając w górze, zsyła deszcz i grzmot). Yves d’Evreux (Voyage dans le nord du Bresil fait durant les annees 1613 et 1614.) twierdzi, że zdaniem krajowców, których o to pytał, Tupan wywołuje burze i zsyła pioruny³³. Ta koncepcja Tupana jako personifikacji grzmotu (nawet jego imię brzmi onomatopeicznie) przetrwała do tej pory u Apapocuva Guarani, gdzie Tupan jest najmłodszym z synów Nanderuvuęu, Stwórcy, i jego żony Nan-deęy. Ilekroć Tupan przemierza niebo udając się do matki, zrywa się huragan z grzmotami, piorunami i deszczem. Grzmot to hałas wywoływany przez drewnianą muszlę, w której Tupan żegluje po niebie. Przy każdym ruchu bryła żywicy (tembeta), którą Tupan nosi na brodzie, krzesze błyskawice ³⁴.

W micie o początkach świata szczepu Apapocuva Guarani najwyższy Stwórca Nanderuvuęu, „Nasz Wielki Ojciec”, ma towarzysza i pomocnika, który nazywa się Nandetru Mbaecuaa „Nasz Ojciec, który wie wszystko” ³⁵. Jeżeli, jak się wydaje, ta drugoplanowa postać jest po prostu hipostazą Istoty Najwyższej Nan-deruvuęu (por. dwie staruszki-doradczynie Olelbisa u plemienia Wintu, rozdz. XXIII, 3, i dwóch starych towarzyszy Nascakiyehla u Tlinkitów, z których jeden nazywa się „ten, który wie

0    wszystkim, co się dzieje”, p. rozdz. XXII, 2) — mamy tu do czynienia z pośrednią oznaką wszechwiedzy u Istoty Najwyższej Apapocuvów.

4. OBSZARY KRESOWE

Przechodząc na koniec do ludów „kresowych”, na wschodzie, południu i najdalszym południu kontynentu południowoamerykańskiego, do plemion, które żyjąc ze zbieractwa i łowiectwa

1    wcale prawie nie znając uprawy roli, reprezentują najbardziej archaiczną fazę autentycznego prymitywizmu — tam także napo-

391