Obraz2

208 XXVI. Reżimy polityczne

strzec możemy ewolucję od autorytaryzmu z lat 1918-1921 (ZSRR) i 1944-1948 (pozostałe państwa socjalistyczne) do totali4 taryzmu w czasach panowania J. Stalina i bezpośrednich jego następców. Totalitaryzm ten, zwłaszcza w ZSRR, był szczególnie krwawy i nieludzki. Ustanowienie takiego reżimu było możliwe-dopiero po pełnym opanowaniu władzy przez jedną partię i pełnym przez nią podporządkowaniu sobie społeczeństwa, co w każ* dym przypadku wymagało kilku lat. Po 1956 roku reżim ten (z wyłączeniem np. Korei Północnej) stopniowo tracił totalitarne zabarwienie, lecz pozostawał do końca swoich dni systemem auto-; rytamym o różnym w poszczególnych krajach stopniu intensywności. W Rumunii do końca 1989 roku był to autorytaryzm w pełni rozwinięty; w Polsce uległ osłabieniu już w latach siedemdziesiątych XX wieku, a w drugiej połowie lat osiemdziesiątych rozpoczął się jego wyraźny zmierzch T

Podobne tendencje - totalitaryzmu do autorytaryzmu - zaobserwowano też w Hiszpanii po śmierci gen. F. Franco i w wielu innych krajach.

¹ Por. K. Pomian, Totalitaryzm, autorytaryzm, demokracja, [w:] Kuchnia władzy. Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin Andrzeja Garlickiego, W. Brodziej, J. Kochanowski [red.]. Warszawa 2005, s. 272-280.

XXVII. Niepaństwowe formy organizowania się ludzi

277.    Państwo nigdy nie było i nadal nie jest jedyną formą organizowania się ludzi. Jest wprawdzie ogólną ramą obejmującą inne postaci zorganizowania (stąd mówi się niekiedy o państwie, iż jest organizacją globalną), lecz z punktu widzenia jednostek lub grup nie państwo, a owe inne formy organizacyjne mogą być uznawane za najbliższe i najważniejsze. W dalszej części książki pominiemy takie formy organizowania się ludzi, jak rodzina, ród, plemię czy naród, o którym była już zresztą mowa. Są to grupy naturalne, oparte na więziach biologicznych, emocjonalnych (rodzina, ród), kulturowych (naród), o niskim niekiedy stopniu sformalizowania. Mowa będzie natomiast o grupach sformalizowanych, będących organizacjami.

278.    Podstawy pozapaństwowego organizowania się ludzi bywają rozmaite; religijne, polityczne, ekonomiczne, kulturalne, hobbistyczne i wiele innych. Jakkolwiek trudno w głębiej sięgających analizach względy te pomijać, to dla potrzeb wykładu rozpatrywanie ich nie jest bezwzględnie konieczne. Ważne są natomiast relacje, jakie łączą te organizacje z państwem, wzajemne oddziaływanie na siebie państwa i organizacji. Wśród najważniejszych form pozapaństwowego organizowania się ludzi należy wymienić Kościoły i związki wyznaniowe, organizacje społeczne, partie polityczne, samorządy. Jest rzeczą oczywistą, że podstawy organizowania się ludzi - z jednej strony, na przykład w związki wyznaniowe, a z drugiej, w partie polityczne — są pod bardzo wieloma względami odmienne, a porównywanie ich bez uwzględniania tych odmienności może prowadzić do całkiem błędnych wniosków. Jednakże trudno pominąć ich istnienie i rolę, gdy mówi się

nil