Obraz1

206 XXVI. Reżimy polityczne

i potrzeb. Wybory większościowe w stylu anglosaskim są równie wolne i demokratyczne, jak wybory proporcjonalne.

Są kraje, w których zachowane są pewne proceduralne stan-; ] dardy wyborów demokratycznych, na przykład powszechność: praw wyborczych, regularność przeprowadzania głosowań, ustala-; nie ich wyników zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi* ale mimo to wybory nie są wolne, ponieważ nie są realizowane inne ważne ich przesłanki. W szczególności brak jest swobody zgłaszania kandydatów, prowadzenia kampanii wyborczej itp. Uwagę tę rozciągnąć można na inne procedury, na przykład na tryb legislacji parlamentarnej. Przeprowadza się zatem konieczną liczbę tak zwanych czytań projektu ustawy, odbywają się przepisane prawem głosowania w komisjach i na posiedzeniach plenarnych, dba się o zachowanie wymaganego dla ich ważności kworum, ustawy są należycie ogłaszane. A mimo to, przy braku swobody dyskusji nad ich projektami, możliwości nieskrępowanego wyboru „za” lub „przeciw” projektowi, trudno mówić o rzeczywistej de-mokratyczności postępowań prawotwórczych. Taka sytuacja panowała między innymi w ostatnich latach przed upadkiem systemu socjalistycznego w ZSRR i innych związanych z nim krajach. Jest to także sytuacja, która pojawiała się i pojawia gdzie indziej. Mówi się wówczas niekiedy o istnieniu tak zwanej zimnej demokracji lub też o demokracji czysto proceduralnej (formalnej), pozbawionej swego materialnego i etycznego wymiaru.

274. W reżimie demokratycznym obywatele, dzięki istnieniu odpowiednich mechanizmów instytucjonalnych i proceduralnych, mają zapewniony udział w sprawowaniu władzy państwowej. Rzeczą istotną jest jednak, podkreślmy to ponownie, nie tylko to, czy taka możliwość prawnie została przed nimi otwarta, lecz także to, czy istnieje ona również rzeczywiście. Nie bez racji podkreśla się od dwu tysiącleci, że istnienie wielkiego zróżnicowania majątkowego w społeczeństwie, a zwłaszcza rozległych obszarów biedy i ignorancji, nie sprzyja pojawieniu się demokracji politycznej. Warunkiem pojawienia i utrzymania się takiej demokracji jest osiągnięcie przez większość obywateli na tyle wysokiego materialnego poziomu życia, by troska o biologiczne przetrwanie nie pochłaniała całej ich uwagi i energii. Zwróćmy uwagę na to, że lista państw trwale praktykujących demokrację polityczną pokrywa się niemal dokładnie z listą państw zamożnych. Wielu myślicieli podkreślało, że najpewniejszą społeczną podstawę demokracji politycznej, a także stabilnych rządów prawa, zapewnić może warstwa ludzi średnio zamożnych, klasa średnia.

275.    Istotną cechą reżimu liberalno-demokratycznego jest to, iż kładzie on nacisk na respektowanie wolności (rozumianej jako brak zewnętrznego wobec jednostki przymusu - fizycznego, psychicznego, ideologicznego, religijnego itp.) we wszystkich jej wymiarach. Chodzi tu więc zarówno o wolność myśli, wyboru przekonań, w tym światopoglądowych, postaw życiowych, orientacji politycznych, moralnych, obyczajowych i estetycznych, jak też o wolność gospodarowania wynikającą z istnienia wolnego rynku i własności prywatnej. Demokracja liberalna utożsamiana jest niekiedy (np. w literaturze marksistowskiej) z tak zwaną demokracją zachodnią lub demokracją burżuazyjną oraz przeciwstawiana, na przykład, demokracji szlacheckiej, demokracji socjalistycznej itp.

276.    W reżimach autorytarnych zakres realnych swobód i praw człowieka i obywatela jest wyznaczony wąsko lub swobody i prawa w ogóle nie istnieją. Władza publiczna (w znaczeniu substancjalnym) skupiona jest w rękach niepodlegających społecznej kontroli jednostek lub grup. Rekrutacja na stanowiska władcze odbywa się nie drogą wolnych wyborów, lecz kooptacji, a niektóre z tych stanowisk przekazywane są niejednokrotnie przez dziedziczenie. W skrajnych przypadkach środkiem sprawowania władzy jest tu, stosowany na szeroką skalę, przymus fizyczny, w tym także przymus pozaprawny. Zachowania obywateli podlegają drobiazgowej reglamentacji i kontroli; system przybiera postać państwa policyjnego.

O szczególnych cechach totalitaryzmu jako odmiany reżimu autorytarnego była już mowa poprzednio. Tu jednakże wspomnijmy, że reżim totalitarny może przekształcić się w reżim autorytarny, i odwrotnie. Gdy spojrzymy na przykład na bieg wydarzeń w ZSRR i w pozostałych byłych państwach socjalistycznych, do-