Obraz21 (5)

• Żywot ziemiański spokojny i szczęśliwy ■

Wykną przestawać na małe,

Wstyd i cnotę chować w cale.

(w. 53-56)

W konstrukcji pieśni Panny XII ta przedostatnia strofa stanowi swoiste dopełnienie strofy drugiej:

Człowiek w twej pieczy uczciwie, Bez wszelakiej lichwy żywię; Pobożne jego staranie I bezpieczne nabywanie.

(w. 5-8)

Życie na wsi jest więc w przekonaniu poetów ziemiańskich nie tylko spokojne i dostatnie, ale przede wszystkim cnotliwe i godne, pozwala zachować niezależność osobista i pozwala na uprawianie cnót. Wieś i życie ziemiańskie jest więc źródłem wartości moralnych. Zapewnia je, a nawet współtworzy, mierność. Mierność, dodajmy, posiadaczy.

„Prosty stąd wniosek — komentuje Mieczysław Piszczkowski formułę Kochanowskiego „To pan zdaniem moim / Kto przestał na swoim” — że nie można być «panem», czyli człowiekiem wolnym, *nie mając swojej zagrody. Kto nie ma chleba pod dostatkiem, nie może czuć się moralnie niezależnym.”²² W przekonaniu Kochanowskiego i jego współczesnych mierność rzeczywiście umożliwiała poczucie szczęśliwości i uprawianie cnoty. Lecz mierność dostatku. Ubogi, nignie posiadający, nie miał obiektywnych warunków do kształtowania swego charakteru i zachowania godności i niezależności osobistej' Przejmująca strofa pieśni pierwszej z „ksiąg pierwszych” Pieśni Kochanowskiego głosi:

Ubóstwo, hańba wielka, każe człowiekowi Czynić i cierpieć wszystko; już on i wstydowi Mir dawno wypowiedział, i cnocie, niedbały, Poświęconej nie myśli dostępować skały.

(w. 37-40)

Jedynie mierny posiadacz miał warunki do uprawiania cnoty. Jedynie szlachcic-ziemianin mógł się czuć w pełni szczęśliwy. Krok stąd do stwierdzenia, że tylko cnotliwy ziemianin jest szczęśliwy, i tylko ziemianin może być cnotliwy. Poezja szlachecka w XVI i XVII wieku ustawicznie głosiła tę prawdę o podstawowym znaczeniu ideologicznym.

22 M. Piszczkowski, Literatura staropolska..., s. 8.

27