Obraz56 (4)

• Mity i symbole

niego, jednowioskowego szlachcica, by stwierdzić, że idealny dwór ziemiański, choć oczywiście nieporównanie skromniejszy od magnackiego pałacu, nie był „chatą”: liczba pomieszczeń w samym budynku mieszkalnym i stojących wokół zabudowań gospodarskich czyniła zeń wcale pokaźną budowlę.

Przemianę szlachty rycerskiej w ziemiańską ukazywano za pomocą innej pary symboli, bardzo głęboko tkwiących w świadomości przeciętnego szlachcica, mianowicie pługa i szabli. Przedstawiają one dwie strony życia ziemiańskiego pozostające — jak już podkreślano — w ciągłej walce ze sobą, i to zarówno w skali społecznej, jak i w sumieniu każdego szlachcica z osobna. Zamiana szabli na pług, symbolizująca dokonany w XV i XVI wieku zwrot w ideologii szlacheckiej, kojarzyła się dobrze znającym Biblię ludziom ówczesnym z fragmentem proroctwa Izajasza dotyczącym pokoju, który nastanie w czasach mesjańskich: „Wtedy swe miecze przekują na lemiesze, a swoje włócznie na sierpy. Naród przeciw narodowi nie podniesie miecza, nie będą się więcej zaprawiać do wojny” (Iz 2, 4). Satyr Kochanowskiego poświadcza owe biblijne paralele: „Skowaliście ojcowskie granaty na pługi” (w. 61); jednak kontekst, w jakim występuje to sformułowanie, dowodzi, że pięknego Izajaszowego obrazu użył Kochanowski w całkiem innej niż prorok intencji: Satyr ową zamianę oszczepu na lemiesz pługa potępia w imię dawnych tradycji rycerskich i umieszcza w szeregu obrazków mających ośmieszyć upadek rzemiosła wojennego. Nieco dalej, wymawiając „pieniężnej”, czyli bogatej szlachcie oddanie wrogom wielu terytoriów Rzeczypospolitej, konkluduje:

Toć owoc waszych bogactw i toście wygrali,

Żeście przy pługu raczej niż szabli zostali.

(w. 107-108)

Ponad półtora wieku później w podobny ton uderzył Wacław Potocki w wierszu Snop Zygmunta III należącym do Pocztu herbów. On także wypomina rządzącej Polską szlachcie utratę (już wówczas dokonaną) Inflant, Prus i Wołoch, po czym — nawiązując kunsztownie do herbu Wazów, którym był snop zboża — daje wyraz swej nieufności do króla-cudzoziemca:

Awoż tobie po snopki jeżdżenie za morze!

Póki Polak tak siła swej ziemie nie orze,

Póki miecza pilnuje więcej niż lemiesza,

Poty przodków swych sławę obumarłą wskrzesza.

Jak się jął sierpa, snopka bardziej ni źli szable,

Niżli Marsa — Cerery, tak wszytko po diable.⁴?

**> W Potocki, Pisma wybrane, opracował J. Dtirr-Durski, t. 2, Warszawa 1953, s. 96

61