64372 Obraz58 (4)

• Mity i symbole ■

' XVI czy XVII w., ani z bohaterami literackimi czy wzorcami moralnymi, które uczestniczyły w kształtowaniu wizji szczęśliwego ziemianina.

Najciekawsza dla odtworzenia stanu świadomości szlacheckiej . jest odpowiedź na pytanie o znaczenie pracy w życiu ziemianina. Wiele tekstów poetyckich sugeruje, że ich bohater rzeczywiście zajmuje się pracą na roli:

Oracz pługiem zaranie w ziemię;

Stąd i siebie, i swe plemię.

Stąd roczną czeladź i wszytek Opatruje swój dobytek. [...]

Chi łąki, on pola kosi,

A do gumna wszytko nosi.

(J.Kochanowski, Pieśń Świętojańska o Sobótce, XII, w. 17-20, 25-26)

Kto orze, kosi i zwozi do gumna? Pytanie wydaje się proste; wiadomo kto: „oracz”. Ale przecież proste jest tylko w obrębie tego utworu, gdy zaś chcemy umieścić owego „oracza” w konkretnej grupie społecznej, stajemy przed pewnymi problemami. Jeśli bowiem mowa tu o chłopie (co wątpliwe), to trudno zgodzić się, że to jemu „sady obradzają”, jemu „pszczoły miód dawają”; tak ściśle zrosły się te motywy z gospodarstwem szlacheckim. Jeśli zaś „oraczem” nazwano szlachcica (co bardziej prawdopodobne), to nie bardzo chce się wierzyć, że to on sam pracuje w polu. Kochanowski, a za nim jeszcze wielu poetów ziemiańskich (zwłaszcza tłumaczy epodu „Beatus ille”) po prostu przechodzi nad podobnymi sprawami do porządku, umieszczając bohatera w przestrzeni literackiej raczej niż w, rzeczywistej.

Nie można było jednak stosować tego uniku przed rzeczywistością zawsze. Dopominała się ona o swe prawa zwłaszcza w realistycznie pomyślanych poematach ziemiańskich. Ukazują one sytuację klarowną, choć z dzisiejszej perspektywy rażącą poczucie sprawiedliwości społecznej: rolnik (czyli chłop) pracuje, pan ciągnie korzyści z jego pracy. „Zabawy” (nie trudy!) szlachcica--ziemianina ograniczają się do dozorowania cudzej pracy i do przyjemności wiejskiego bytowania. Bulwersujący nas dziś obraz dobrego pana z Rejowego Żywota, przechadzającego się po polach z „maczużką” służącą do popędzania leniwych chłopów, w sposób naiwnie szczery ukazuje rzeczywisty rozkład obowiązków w gospodarstwie ziemiańskim. Pan tylko przypatruje się pracom wykonywanym przez innych:

63