Obrazi0

354 WSPOMAGANIE MOTYWACJI DO UCZENIA SIĘ

można jednocześnie ąjeść ciastka i je mieć” (Heckhausen, 1987). Dlatego trzeba bardzo starannie rozważać, czego się rzeczywiście chce. Psychologia motywacji już od dawna zajmuje się rozsądnym wyborem tego, co się opłaca dalej czynić, a na czym trzeba poprzestać lub co porzucić.

Kiedy człowiek chce zrealizować jakiś cel — a więc kiedy wyraźnie ma motywację — trzeba zacząć od ustalenia, co go zaktywizowało, „wprawiło w ruch”. Wszystko wskazuje na to, że uruchomiona została energia, zmierzająca do zrobienia czegoś lub kontynuowania wcześniejszego działania. Ilość uaktywnionej energii może ujawniać się w różnym poziomie aktywności.

W wypadku niskiego poziomu zadania są realizowane jedynie połowicznie lub bez serca. Inaczej dzieje się, kiedy do rozwiązywania zadań przystępuje się z dużym zaangażowaniem. Aktywacja jest jednak początkowo tylko „maszyną, a nie urządzeniem sterującym” (Hebb, 1955). Poza tym zachowanie osoby zmotywowanej do czegoś wykazuje zawsze ukierunkowanie. Wyrazem wzrastającej motywacji jest ponowne podejmowanie określonych aktywności. Tak więc niektórzy uczniowie wykorzystują każdą okazję do kontynuowania swojej aktywności czytelniczej bez mobilizacji ze strony innych osób. Szczególnym wyzwaniem dla człowieka jest wybranie zadania, którego rozwiązanie nie leży w zasięgu ręki. Jaka reakcja nastąpi w takiej sytuacji?

W kontekście prac Juliusa Kuhla (1985), na których znaczenie dla pedagogiki zwróciła uwagę Lyn Como (1993; 1995), konieczne wydąje się wprowadzenie rozróżnienia między dwoma procesami. Pierwszy z nich to motywacja, w której — według Heckhausena (1987) — chodzi o życzenie, rozważanie i wybór, a więc o proces w węższym znaczeniu.

Na drodze do celu nierzadko powstają trudności, ponieważ pojawiają się atrakcyjne alternatywy. Nie uda się przezwyciężyć tych przeszkód tylko za pomocą motywacji. Występujące trudności lub pokusy, zachęcające do realizacji innych czynności, skłaniają człowieka do decyzji o kontynuacji lub zaprzestaniu aktywności (Heckhausen, 1987), bowiem w ten sposób podejmujemy coś w rodzaju zobowiązania wobec samego siebie, zakładającego .wytrwanie przy jakiejś czynności”. Odtąd przestajemy rozważać wszystkie *za i przeciw”, chodzi przede wszystkim o znalezienie skutecznych możliwości realizacji własnych zamierzeń. Do tego potrzebna jest jednak siła woli lub po prostu wola (uolition) — one nadają motywacji nową jakość. Kiedy uczeń przejmuje odpowiedzialność za swoją naukę i stara się unikać pokus odciągających go od celu, istotną rolę zaczyna pełnić jego wola. Człowiek zawdzięcza swojej motywacji wybór celów, ale to siła woli potrzebna jest do ich osiągania. Jego motywacja skłania go początkowo do zajęcia się określonymi zadaniami. Znaczna część starań nauczyciela jest nakierowana na pobudzenie motywacji ucznia czy choćby jego ciekawości. Ta jednak trwa tylko chwilę. Celem nauczyciela musi więc być wytworzenie sytuacji, w której „chęć zdobycia większej wiedzy” trwałaby jeszcze po zakończeniu lekcji, a więc również wtedy, kiedy pojawiają się bodźce motywujące do innych działań, na przykład programy telewizyjne, zaproszenie ze strony przyjaciela, oferta pójścia na basen czy posłuchania muzyki. To, czy uczeń w tej sytuacji ulega pobudzonej w szkole ciekawości, zależy od tego, czy ma zamiar urzeczywistnić życzenie, które miał na końcu lekcji, i czy sam zobowiązał się do realizacji podstawowych celów („Czy rzeczywiście tego chcę?”). Aby wywiązać się z powziętego wobec siebie zobowiązania, konieczna jest siła woli. Wraz z nią wznosimy coś w rodzaju muru obronnego, który chroni nas przed wszelkimi pokusami czasu wolnego. Dzięki woli uruchamiane są procesy metapoznawcze, które w końcu umożliwiają rozwiązanie zadania.

Motywacja uświadamia więc przyjemne konsekwencje, a więc takie, które wynikają z osiągnięcia sukcesu. Natomiast dzięki sile woli uczeń jest pewny, że w ogóle dotrwa do momentu realizacji atrakcyjnego celu. „Uczeń wykorzystuje siłę woli, jeżeli zobowiązuje sam siebie do nauki, a ona chroni to samozobowiązanie do uczenia się i do skoncentrowania się na nim wbrew konkurencyjnym pokusom i atrakcyjnym formom aktywności" (Como, 1989).

Człowiek jednak tak długo nie robi użytku z woli, jak długo brakuje mu motywacji do zwrócenia się w kierunku określonych zadań. Od czego zależy to, czy człowiek czuje się motywowany? Odpowiedź na to pytanie jest związane z teoriami przyjętymi przez poszczególnych przedstawicieli psychologii motywacji. Niektóre z nich przedstawimy w następnych rozdziałach, by wyjaśnić, co można czynić w ramach nauczania, by w wystarczającym stopniu zmotywować uczniów. Wreszcie wskażemy sposoby doskonalenia warunków, umożliwiających uczniowi realizację „życzeń” pobudzonych w szkole.

6.2

Niektóre teorie motywacji i ich znaczenie dla praktyki dydaktycznej

Psychologia już na początku swojego istnienia, a więc w XIX wieku dążyła do odpowiedzi na pytanie, dlaczego ludzie robią to, co robią. Szczególnie silnych inspiracji dostarczyła tu — podobnie jak w innych dziedzinach. Darwinowska teoria ewolucji gatunków. Przyczyn zachowania zorientowanego na cel, w którego powstaniu nie udowodniono wpływu uczenia się, szukano w instynktach, to znaczy we wrodzonych skłonnościach do ujawniania określonych sekwen-