P1180290

20 Łucja Okultcz

kopolsce legitymując się wcześniejszą metryką początkową i wykazując znaczną przewagą wpływów pomorskich, co uwarunkowane było tradycyjnymi powiązaniami wzajemnymi obu prowincji «*. Później, zapewne współcześnie z powstawaniem grupy wołyńskiej, kształtują się lokalne zespoły kręgu pomorskiego w Małopolsce i na Śląsku.

jeżeli spojrzymy na rozwój terytorialny kręgu pomorskiego od strony przekształceń struktur osadniczych postłużyckich z utrzymującą się więzią kulturową całego obszaru, wyzwalającą tendencje integracyjne, to tak silnie dotąd akcentowana teoria „ekspansji” plemion pomorskich na południc straci podstawy swego istnienia. Mówiąc inaczej koncepcja ekspansji zostanie zastąpiona przez rekonstrukcję dość typowego procesu tworzenia się drogą ewolucji nowej struktury gospodarczo-społecznej, osadniczej i kulturowej.

Kres tej strukturze kładzie tzw. proces latenizacji, za którym to terminem kryje się przede wszystkim rewolucja gospodarcza związana z upowszechnieniem znajomości hutnictwa żelaza i kowalstwa. Dokonuje się ona w ciągu II i 1 w. p.n.e. i kończy cykl rozwoju społeczeństw dorzecza Wisły nazywanego łużycko-pomorskim, a zapoczątkowuje nową epokę. Rzecz oczywista, można ostrożnie przypuszczać, że kontrast źródłowy wywołany pojawieniem się w kulturach póżnolateńskich bogatych wyposażeń grobowych, przewiększa obraz gwałtowności dokonujących się przemian. Zapewne więc poczynając już od okresu L/B, gdy w niektórych rejonach kręgu pomorskiego pojawia się niewielka fala importów fazy duchcowskiej ", można mówić o początku latenizacji sensu stricto, nadchodzącej epizodycznie. Natomiast proces zaznajamiania się z hutnictwem i kowalstwem żelaza narastał tu równomiernie, choć przesłanek świadczących o tym mamy ciągle jeszcze zbyt mało. Wynikać to może jednak z braku dostatecznej liczby przebadanych osad. Negatywną przesłanką, o czym będzie mówił mgr A. Waluś, byłoby zanikanie odlewnictwa brązu, zapewne coraz skuteczniej zastępowanego przez żelazo.

Najwcześniejsze cmentarzyska kultury przeworskiej pojawiają się w centralnym pasie silnego osadnictwa kręgu pomorskiego od Śląska przez Wielkopolską, Kujawy, Ziemię Chełmińską po rejon ujścia Wisły,

Mvmer« archaeoloyica loscpho Kostrzrwski („.] oblata, Poznań 1963, s. 62 n., V. B. Mikitlna. Pamjatnłkł pomorslcoj kui’tury t< Belorussa i na Ukrainę, So-ssttksi* Archoolocija nr 1: 1969, s. 17 n.

*L J. Łuki. Obrządek pogrzebowy— s. 63.

* Ł Wożniak. Osadnictwo celtyckie to Polsce, Wrocław — Warszawa — Kruków 1970, a. 192 n„ L Okulicz, Sprawozdanie c badań cmentarzyska z wczesnej opoki żela as u> Rambielinie, powiat przasnyski, Rocznik Olsztyński, t. 11: 1975. O. 9S9.

21

Kulturo pomorska o kultura kurhanóto zachodnioballyjsfcich

a takie na Mazowszu i Południowych Mazurach. Dopiero później, w ciągu I w. p.n.e. w zasiąg nowo powstającej kultury weszły pozostałe rejony osadnicze kręgu pomorskiego. Wyjątek stanowi tu jedynie grupa polesko-wołyńska, której obszar wszedł w orbitą naddnieprzańskiej kultury zarubinleckiej. Na Pomorzu Wschodnim słabe impulsy kulturotwórcze z obszaru przeworskiego spotkały się z prądem oddziaływań jastorfskich i przy zachowaniu tradycji pomorskich dały w efekcie inny od przeworskiego wariant kulturowy — kulturą oksywską.

Niceo odmienne procesy przemian gospodarczo-społecznych i osadniczych złożyły się na powstanie i uwarunkowały dalszy rozwój kultury kurhanów zachódniobałtyjskich. W jej genezie najważniejszą rolą odegrały:

1    — Substrat osadniczo-kulturowy mazursko-warmińskiej, północ no-ma-

zowieckiej i sambijskiej grup kultury łużyckiej. Pierwsze dwie z wymienionych grup tej kultury ukształtowały się w prawym dorzeczu dolnej i środkowej Wisły w ciągu IV okresu epoki brązu i rozwijały w ścisłych powiązaniach z grupą środkowopolską, chełmińską i kujawską kultury łużyckiej ^l;. Grupa sambijska powstała nieco wcześniej na bazie sinych powiązań wymiennych idących wzdłuż brzegu Bałtyku z Pomorzem i pośrednio z kręgiem nordyj-skim. Osadnictwo Półwyspu Sambijskiego w tym czasie skupiało się wzdłuż wybrzeży morskich i charakteryzowało silnym rozwojem miejscowych warsztatów odlewniczych brązu, których wytwory rozprowadzane były na słabo zasiedlone obszary w dolnym biegu Niemna i lewym dorzeczu Dżwiny. Wspólne cechy tych grup lo upowszechnienie obrządku ciałopalnego, formy metali i naczyń oraz rozległe osady nieumocnione. Elementy różnicujące to cmentarzysko kurhanowe w grupie sambijskiej i płaskie w grupie mazursko-warmińskiej, oraz silniejsze wpływy kultury nordyjskiej w pierwszej z nich:

2    — Impulsy cywilizacyjne płynące z zachodnich grup kultury łużyc

kiej, głównie przez ziemię chełmińską i od ujścia Wisły z Pomorza Wschodniego. Nasilenie ich połączone zapewne z pewnymi przegrupowaniami osadnictwa przypada na tzw. VI okres epoki brązu synchronizowany z okresem H/C oraz na młodszą fazę okresu halsztackiego (H/D). Przejawia się to w wyraźnym zagęszczeniu

o j. Dąbrowski, Remorkj on tłie Macury — Warmio Group oj LMatma Cul-l«re. ATohnealoffin Polonu, t. 9; 1966, s, 27 n.; tonie, Przyczynki do poznawa kultury łużyckiej na Warmii i Mazurach, Archeologia Polski, t. 12: 1967, s, 219 n.; j. Ok u licz, Pradzieje ziem pruskich od póanepo paleolitu do VII u>. n.e, Wsraia-_Wa — Wrocław — Kraków — Gdańsk 1963. s. 213 n.